Page 107 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

IV - BOB. TUPROQNING SUV VA HAVO XOSSALARI

§4.1. Tuproq suvi va uning shakllari

Tuproqning asosiy tarkibiy qismlaridan biri – tuproq suvi
hisoblanadi. Tuproqning paydo bo‘lishida, uning genetik qatlamlarida har
xil mineral va organik elementlarning to‘planishi yoki harakatlanishida,

ikkilamchi loyli minerallarning vujudga kelishi va boshqa jarayonlarda
tuproq tarkibidagi suvning roli juda kattadir.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini etishtirishda tuproq tarkibidagi suv
muhim ahamiyatga ega. SHuning uchun ham tuproq suv rejimini

boshqarish madaniy ekinlar hosildorligini oshirish nuqtai nazaridan
dehqonchilikdagi bosh masala bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi.
O‘tgan asrda V.V.Dokuchaev asos solgan ilmiy tuproqshunoslik fani

tuproq tarkibidagi suv (gidrologiya) masalalarini e’tiborsiz qoldirmaydi.
Bu masalalarni yoritish oldindan qilingan tajribalarga asoslandi.
Dokuchaev tuproq gidrologiyasini ilmiy tuproqshunoslik fanining tarkibiy
qismi deb hisobladi.

Darhaqiqat, V.V.Dokuchaev qurg‘oqchilikka qarshi kurashish
muammolarini echishda, tuproq suv rejimiga alohida e’tibor berdi. U
o‘zining “Nashi stepi prejde i teper” (1891 yil) asarining oxirgi

“Rossiyaning suv xo‘jaligini tartibga solish usullari” bo‘limida qor
qatlamini o‘rganish, tuproqning muzlash, erish chuqurligi va harakterini
o‘rganish, sizot suvlari tarkibini o‘rganish kabilar qurg‘oqchilikni bartaraf

qilishda muhim ekanligini ko‘rsatib o‘tdi.
V.V.Dokuchaev asos solgan tuproq gidrologiyasini keyinchalik
uning shogirdlari - G.N.Vыsotskiy, N.P.Adamov, A.A.Izmailskiylar

davom ettirdilar.
Tuproq gidrologiyasi rivojining yangi bosqichi A.F.Lebedevning
“Pochvenniy i gruntoviy vodi” (1919) asari bilan boshlandi. Bu asar juda
ko‘p original materiallarga boy bo‘lib, bunda tuproq tarkibidagi suvga

qarashli ko‘p masalalar yoritilgan.
A.F.Lebedev fikricha, tuproq tarkibidagi suv harakatida molekulyar
kuch (absorbsion va sorbsion kuchlar - Rode) asosiy o‘rinni egallaydi.

Vaholanki, Lebedevga qadar olimlar tuproq tarkibidagi suvning harakatida
birinchi o‘rinni kapillyar kuchga ajratgan edilar. Lebedevning bu
kashfiyoti faqatgina tuproqshunoslikkagina emas, balki gidrogeologiya,
gruntshunoslik kabi fanlarga ham kirib bordi va uzoq saqlandi.

102