Page 118 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

N.A.Kachinskiyning ko‘rsatishicha, kapillyarlar diametri 8 mm dan
kichik, ayniqsa, 100 mk - 3 mk (mikron) oralig‘ida bo‘lganda kapillyarlik

yaxshi ifodalanadi. Chunki, diametri jihatdan katta kapillyarlarda (8 mm)
kapillyar suvlarni harakatga keltiruvchi botiq yoki qabariq yuza vujudga
kelmaydi. Diametri 3 mk dan kichik bo‘lgan kapillyarlar esa doimo

sorbsiya qilingan suvlar bilan band bo‘lib, kapillyar suvlar harakatiga
to‘sqinlik qiladi.
Eritmaning tuproq kapillyaridagi tabiatining matematik ifodasini

Laplasning (1807) quyidagi formulasi bo‘yicha ifodalash mumkin:
 1 1 
R=K+σ   


 R 1 R 2 
bu erda,
R-kapillyar suv yuzasi vujudga keltirilgan normal bosim;
K-erkin suv yuzasining normal bosimi;

σ -eritmaning yuza tortilish kuchi;
R1 va R2 – menisk kuchlarni vujudga keltirgan kapillyarlar radiusi.
Menisk kuchlar pastga tomon yo‘nalgan bo‘lsa (qabariq yuza)
musbat, agarda ular yuqori yo‘nalgan bo‘lsa (botiq yuza) – manfiy

hisoblanadi.
Agarda biz shartli ravishda tuproq kapillyarini silindr shaklida deb
faraz qilsak, bunda R1 va R2 lar o‘zaro teng bo‘lib yuqoridagi formula

quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
 1 1  2
R=K+ σ     K 

 R 1 R 2  R
Bu formulani kapillyardagi suyuqlik vujudga keltirgan uch turdagi
menisk holatga qarab quyidagi ko‘rsatkichlarni olish mumkin:
1. Suyuqlik yuzasi tekis, ya’ni menisk yuza hosil bo‘lmagan. Bunda

yuqoridagi formula quyidagicha tus oladi:
P=K+ 2   K  O  K

Ya’ni, bunda kapillyar ichidagi suyuqlik bilan ko‘tarilishni ta’min
etuvchi bosim bir-biriga teng, hech bir ko‘tarilish bo‘lmaydi.
2. Menisk yuzasi qabariq (musbat kuch). Bunda Laplas formulasi

quyidagicha tus oladi.

R=K+ 2  bunda qabariq yuzada hosil bo‘lgan normal bosim birinchi
R
holatdagi bosimdan katta bo‘ladi.
3. Menisk yuza botiq (manfiy kuch) bo‘lganda Laplas formulasi
quyidagicha ifodalanadi.

113