Page 122 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

davri davomida tuproqda kapillyar ko‘tarilish tezligi va namlikni
boshqarib turadi.

Hosil bo‘lishiga qarab kapillyar suvlar ikkiga ajratiladi. Birinchisi
sizot suvlardan ko‘tariladigan kapillyar suv. Bu suvni kapillyar tirkalma
suv deb ataladi. Ikkinchisi sizot suvlar chuqur joylashgan yog‘in-sochin

suvlaridan yoki erni sug‘organdan so‘ng tuproqning yuqori qatlamida hosil
bo‘lgan kapillyar suv. Bu suv muallaq (osilgan) kapillyar suv deb ataladi.
Bu ikki xil suv o‘simliklarga oson singadi va ularni suvga bo‘lgan

ehtiyojini ta’minlashda asosiy rol o‘ynaydi. SHuning uchun ham kapillyar
suvlarni foydasiz sarflanishdan saqlamoq kerak.
Kapillyar suvning tuproq qatlamlari orasida yuqoriga ko‘tarilish
tezligi va balandligi tuproqning mexanik tarkibi va strukturasiga

bog‘liqdir. Tuproqning bu xususiyatini bilish juda katta ilmiy ahamiyatga
ega. Ma’lumki, O‘rta Osiyo sug‘oriladigan erlarining yarmidan ko‘pi turli
darajada sho‘rlangan yoki sho‘rlanishga moyildir. SHo‘rning asosiy

manbai tuproq yuzasiga yaqin (1-3 m) joylashgan sho‘r sizot suvlari
hisoblanadi. Bunday maydonlarda sarflanadigan suvning qariyb 65-70 %
sizot suvi hisobida bo‘ladi. Darhaqiqat, sizot suvi minerallashgan bunday
sharoitda erning qayta, ikkilamchi sho‘rlanishi tabiiydir.

Sizot suvlarining joylashish chuqurligi orta borgan sari, ularning
sarflanish miqdori kamaya boradi (28-jadval).
Bu ma’lumotlarning ko‘rsatishicha sizot suvlari sathi 1 metrdan 2

metrgacha chuqurlashsa sarflanadigan suv miqdori keskin kamayadi (70-
20-30 %), 3 metrgacha chuqurlashsa atigi 10-12 % ni tashkil etadi.
Albatta, tuproq hosil bo‘lish jarayonida hamda o‘simliklarni suv bilan

ta’minlashda sizot suvlarning ta’siri katta. Ayniqsa, ularning sho‘rlanish
darajasi alohida o‘rin tutadi.
28-jadval
G‘o‘zaning o‘suv davrida tuproq yuzasidan sizot va sug‘orish suvlarining
parlanishi (aprel-oktyabr oylari)

3
Sizot Kuzatish Suv sarfi, m (ga) Sizot
suvlari olib Sizot Sug‘orish Jami suvlarining
sathi, m borilgan suvlaridan suvlaridan umumiy
yillar suv sarfiga
nisbatan
miqdori,

%
1,00 1954 10250 4340 14,590 70,4
1,00 1955 8770 4690 13,460 65,3

117