Page 126 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

qobiliyatini miqdor jihatdan xarakterlovchi ko‘rsatkich uning nam sig‘imi
hisoblanadi.

Tuproqning nam sig‘imi - turli kuchlar ta’sirida ma’lum
miqdordagi suvni singdirishi va ushlab turish qobiliyatidir. Tuproqdagi
namni ushlab turadigan kuchga qarab va turli sharoitlarga ko‘ra nam

sig‘imining quyidagi turlari ajratiladi: maksimal adsorbsiyalangan nam
sig‘imi, maksimal molekulyar nam sig‘imi, kapillyar nam sig‘imi, dala
nam sig‘imi va to‘liq maksimal nam sig‘imi.

Maksimal adsorbsiyalangan nam sig‘imi (MANS) - tuproq
zarrachalari sorbsiyalanish (yutilish) kuchlari ta’sirida eng ko‘p miqdorda
ushlab turilishi mumkin bo‘lgan suv miqdori hisoblanadi. Bu namlik
tuproqdagi mustahkam birikkan suv miqdoriga to‘g‘ri keladi.

Maksimal molekulyar nam sig‘imi (MMNS) – molekulyar tortish
kuchlari ta’sirida tuproq zarrachalari yuzasida ushlanib turishi mumkin
bo‘lgan, ya’ni bo‘sh birikkan (parda) suvning yuqori chegarasini

xarakterlaydi. Maksimal molekulyar nam sig‘imi asosan tuproqning
mexanik tarkibiga bog‘liq bo‘ladi.
Kapillyar nam sig‘imi (KNS) – kapillyar kayma (bevosita suvli
qatlam ustida joylashgan tuproq qatlami) chegarasidagi tuproqda ushlanib

turishi mumkin bo‘lgan eng ko‘p miqdordagi kapillyar-tiralgan suv
hisoblanadi. Kapilyar nam sig‘imi miqdori tuproq kovakligiga va suv bilan
to‘yingan qatlamning sizot suvi sathidan qanchalik masofada joylashuviga

bog‘liq. Bu masofa qanchalik ko‘p bo‘lsa KNS shuncha kam bo‘ladi.
Sug‘orilgandan yoki kuchli yog‘in-sochindan so‘ng uzoq muddat
davomida pastga (sizot suvlariga) oqmasdan tuproq kapillyarlarida

(g‘ovakliklarida) ushlanib qolingan eng ko‘p miqdordagi suv tuproqning -
dala nam sig‘imi dala nam sig‘imi (DNS) deb ataladi.
Havo siqilib qolingan bo‘shliqlar (odatda umumiy kovakliklarning 5-

8 % ni tashkil etadi) dan tashqari, tuproqning barcha kovakliklarida
ushlanib qolinishi mumkin bo‘lgan eng ko‘p nam miqdoriga - to‘liq nam
sig‘imi (TNS) deyiladi.
Tuproqdagi nam sig‘imining bu shakllari juda muhim gidrologik

konstanta bo‘lib, o‘simlik uchun zarur bo‘lgan suv jamg‘armasi to‘g‘risida
mulohaza yuritish imkonini beradi.
DNS tuproqning xususiyatlariga eng oldin uning granulometrik

tarkibiga mutanosib holda o‘zgarib boradi, ya’ni mexanik tarkibning
og‘irlashib borishi evaziga tuproning dala nam sig‘imi oshib boradi.
Agarda tuproqning vertikal profilida mexanik tarkib bir xil yoki bir-biriga
yaqin bo‘lsa, unda kapillyar muallaq (suvlarning miqdori) dala nam

121