Page 129 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Qoldiq-botqoq 27,5 30,6 30,9 29,2 - - 29,0
tuproqlar
Qoldiq
sho‘rhoklar 24,6 24,7 26,8 25,4 - - 24,4

Dala nam sig‘imining oshishiga hamda granulometrik tarkib
ta’sirining birmuncha o‘zgarishiga sabab bo‘ladigan asosiy omillar

tuproqning serchangligi, ona jinslarning qatlamligi, tuproqning
sho‘rlanganligi va strukturasiz holga kelganligidan iborat. Keyingi uch
omil sahro mintaqasi tuproqlarida, ayniqsa, aniq namoyon bo‘lganligi

uchun ba’zi tuproqlarda dala nam sig‘imining oshishiga moyillik yaqqol
ko‘rinadi. Ammo, A.A.Rode (1952) Vilkoks va Spilsbyurining ishlariga
asoslanib, nam yuqoridan pastga qarab ta’sir etadigan ba’zi tuproqlarda

dala nam sig‘imining miqdoriga granulometrik tarkib sezilarli ta’sir
etmasligini ko‘rsatadi.
O‘zbekiston tuproqlari o‘zining granulometrik tarkibiga ko‘ra,

o‘rtacha DNS ga ega (massasiga nisbatan %) qumli va qumloq tuproqlar 8-
12, engil qumoq 12-15, o‘rtacha qumoq 16-20 (31-jadval).
Bo‘z tuproqlar mintaqasida tuproq sho‘rlangan bo‘lmasa dala nam
sig‘imiga qarab 1 m qalinlikdagi qatlamda quyidagi miqdorda nam

zahirasi bo‘ladi, deb hisoblash qabul qilingan (S.N.Rijov, V.E.Eremenko):
 engil tuproqlarda – har gektarda 2200 m
3
3
 o‘rtacha og‘irlikdagi tuproqlarda – 2800 m
3
 og‘ir tuproqlarda – 3500 m
O‘zbekiston tuproqlari dala nam sig‘imigacha namlanganda, ularning

aeratsiya sharoitini xarakterlaydigan materiallar hozir juda ko‘p.
Jumladan, S.N.Rijov (1948) Farg‘ona vodiysining tuproqlari dala
nam sig‘imiga nisbatan to‘la namlanganda umumiy hajmining 20,40 %,

Amudaryo quyi oqimi tuproqlarida esa – 15,45% aeratsiya uchun yaroqli
holda qolishi tasdiqlandi.
Gidromorf tuproqlarda bu foiz bir qadar kamroq; bu tuproqlardagi
kovaklarning hammasi suv bilan (yuqoridan singgan suv bilangina emas,

balki pastdan ko‘tarilgan suv bilan ham) band bo‘lishi mumkin. Taqirlarda
esa bu foiz birmuncha yuqoriroq bo‘ladi.

31-jadval
Tuproqlarning dala nam sig‘imi shkalasi (M.Umarov, J.Ikromovlar ma’lumoti)

Ko‘rsatkichlar Ko‘rsatkilar Bahosi
miqdori

124