Page 132 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

o‘zgaradi. Boshqa qatlamlarda esa dala nam sig‘imining miqdori u qadar
o‘zgarmaydi. Natijada dala nam sig‘imi to‘g‘risidagi ma’lumotlar bir

qadar barqarorlashgandek bo‘lib ko‘rinadi. Bu esa zax erlarni quritishni
ko‘zda tutib sug‘orish va yuvish me’yorlarini hisoblab chiqarish uchun
muhimdir. Bunda DNS miqdori asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi.

Shuni ta’kidlash kerakki, sizot suvlarining sathi er yuzasiga yaqin
joylashgan bo‘lsa, tuproq vertikal profilining ma’lum chuqurligidan
namlik ko‘rsatkichi DNS miqdoridan yuqori bo‘lishi mumkin. Bunday

holat, odatda, bevosita sizot suvlari sathi yuzasida bo‘lib, butun
kapillyarlar suv bilan band bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichga teng keladigan suvni
kapillyar nam sig‘imi (KNS) deb ataladi.
Kapillyar nam sig‘imi tuproqning to‘la nam sig‘imiga (TNS) yaqin

turadi, ya’ni to‘la nam sig‘imida uning butun kapillyarlari deyarli suv bilan
band bo‘lib, u 2 fazali tizim holatida bo‘ladi.
Tuproqning TNS va KNS ko‘rsatkichlari o‘simlik uchun foydali

bo‘lsa-da, u vaqtinchalik ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatkich bo‘lib,
ortiqcha suvning oqishi uchun sharoit yaratilishi bilan kapillyar (menisk)
kuchlar ta’sirida bo‘lmagan suvlar darhol pastki qatlamlarga yoki qiya
tomonga oqadi.

O‘simliklar hayoti uchun zarur bo‘lgan hamda tuproq qatlamlarida
uzoq vaqt davomida o‘zlashtirilishi qulay bo‘lgan holatda saqlanadigan
suv-dala nam sig‘imi hisoblanadi. DNS ni bilish orqali biz tuproqdagi

umumiy nam jamg‘armasini va fiziologik foydali suvni bilish
imkoniyatiga ega bo‘lamiz.
Xorazm vohasida uchraydigan tuproqlarning granulometrik tarkibiga

ko‘ra umumiy hamda foydali suv jamg‘armalari bo‘yicha quyidagi
guruhlarga ajratiladi:
3
3
 Umumiy suv jamg‘armasi - 2000 m /ga, foydalisi - 1500 m /ga.
Bunga granulometrik (mexanik) tarkibi og‘ir sho‘rlanmagan
o‘tloqi voha tuproqlari kiradi.
3
 Umumiy suv jamg‘armasi - 2100 m /ga, foydalisi - 1400 m /ga.
3
Bunga o‘rtacha sho‘rlangan, o‘rtacha qumoq o‘tloqi va botqoq-
o‘tloqi sug‘oriladigan tuproqlar kiradi.
3
3
 Umumiy suv jamg‘armasi - 1900 m /ga, foydalisi - 1300 m /ga.
O‘rtacha sho‘rlangan granulometrik tarkibi murakkab
sug‘oriladigan o‘tloqi va o‘tloqi voha tuproqlari.

127