Page 125 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Sizot suvlarining joylashish chuqurligi hamda ularning kapillyar
hoshiyasi qalinligini aniqlash sug‘oriladigan zona dehqonchiligida muhim

amaliy ahamiyatga ega. Chunki, bunday tuproqlarga beriladigan yillik suv
miqdorini belgilashda sizot suvlari va ularning holatiga katta e’tibor
beriladi.

Shunday qilib, sizot suvlari ko‘p hollarda madaniy o‘simliklar uchun
asosiy suv manbai vazifasini o‘taydi. Agarda sizot suvlari u yoki bu
darajada minerallashgan bo‘lsa, ular erni qayta sho‘rlanishga olib keladi.

Buning oldini olish maqsadida zovurlar qazish kabi tadbirlar ko‘riladi.
Gravitatsion suv deb, yog‘in - sochindan yoki sug‘orishdan so‘ng
hosil bo‘lib, erning tortish kuchi ta’sirida o‘z og‘irligi bilan tuproqning
pastki qatlamlari yoki tuproqning kapillyar va nokapillyar g‘ovakliklarini

to‘ldirgan holda yon atrofga erkin oquvchi suvga aytiladi (15-rasm, 5
holat). Gravitatsion suvni ba’zan filtratsion suv deb ham yuritiladi.
Gravitatsion suv tuproqda qatlamlar orasida tarqalib, kapillyar suvga

aylanadi yoki sizot suvlariga qo‘shiladi. Gravitatsion suvni ham
o‘simliklar juda yaxshi o‘zlashtiradi, lekin bu suvning tuproqda uzoq vaqt
saqlanib qolishi tuproq havosining siqib chiqarilishiga, o‘simlik va
mikroorganizmlar uchun havo etishmay qolishiga sabab bo‘ladi. Bundan

tashqari tuproq holati va suv sig‘imini hisobga olmay me’yordan oshiq
erga beriladigan suv, birinchidan tuproqdagi oziq moddalarni sizot
suvlarigacha yuvib tushirsa, ikkinchidan sizot suvlari sathining

ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi. Har ikkala holatda ham xo‘jalik juda katta
zarar ko‘rishi mumkin. Ayniqsa, sizot suvlarining tuproq yuzasiga
yaqinlashishi, agar uning oqimi yomon bo‘lsa, (masalan, Mirzacho‘l),

tuproqning sho‘rlanishi va botqoqlanishiga sabab bo‘ladi. Sho‘rlangan va
botqoqlangan tuproqlarni yaxshilash va ularni unumdor qiladigan ishlar
qanchalik og‘ir ekanligi dehqonlarimizga ma’lum.

§4.2. Tuproqning suv xossalari va ularni aniqlash usullari

Tuproq qatlamida saqlanadigan suvning holatini belgilovchi uning

barcha xossalari yig‘indisiga suv (suv-fizik, gidrofizik) xossalari deyiladi.
Tuproqning suv xossalariga tuproqning suvni ushlab turish qobiliyati, nam
sig‘imi, suv o‘tkazuvchanligi va suv ko‘taruvchanligi kabi xususiyatlari

kiradi.
Tuproqning suvni ushlab turish qobiliyati tuproqning muhim
xossalaridan biri bo‘lib, suvni oqib ketishdan saqlab, namni ushlab tura
olish qobiliyati hisoblanadi. Tuproqning suvni ushlab tura olish

120