Page 124 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Olingan tuproq namunalari maxsus laboratoriyalarda quritilib, namlik
ko‘rsatkichi topiladi (namlikni aniqlash mazkur qo‘llanmada beriladi).

Demak, namlikni tuproq kesmasining quruq hamda yangidan tozalangan
holatiga namlikni aniqlab maxsus grafik tariqasida ifodalash yo‘li bilan
kapillyar hoshiya chizig‘ini topish mumkin. Grafikda albatta, ma’lum

chuqurlikda ikkala holatdagi tuproq namligi ko‘rsatkichi bir-biriga yaqin
kelishi (teng bo‘lishi) ni ko‘ramiz. Xulosa qilib aytish mumkinki, sizot
suvi sathidan ko‘tarilgan kapillyar suv namlikning ikkala holatdagi

ko‘rsatkichi teng bo‘lgan balandlikkacha ko‘tarilishi mumkin (18-rasm).
Tuproqda kapillyar hoshiyaning past-balandligi, birinchidan, sizot
suvlarining chuqurligiga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, mexanik tarkibning
tuproq qatlamlarida almashinib turishi (qum soz, qumloq, soz-qumoq va

h.k) ularning tarqalish balandligi va namlanish miqdoriga bog‘liqdir. Sizot
suvlarining ko‘tarilish tezligi va balandligi tuproqning mexanik tarkibiga
qarab o‘zgara boradi. Qumli tuproqda kapillyar ko‘tarilish tezligi juda

yuqori, balandligi esa, aksincha, past: soz tuproqlarda kapillyar ko‘tarilish
tezligi juda sekin, lekin balandligi ancha katta bo‘ladi. Qumloq tuproqlar
o‘rtacha holatni egallashi, lekin ko‘tarilish balandligi soz tuproqlarga
nisbatan ham katta bo‘lishi mumkin.

Tuproqning vertikal profilida mexanik tarkibning almashinib turishi,
ayniqsa mexanik tarkibni vertikal profilda pastdan yuqoriga qarab
engillashib yoki og‘irlashib borishi ham kapillyar suvlarni ko‘tarilish

tezligi va balandligida o‘ziga xos qonuniyatlarni vujudga keltiradi.
18-rasmda keltirilgan ma’lumotlarga e’tibor qilsak quyidagilarni
ko‘ramiz: “a” harfi bilan belgilangan tuproq vertikal profili o‘rtasida

mexanik tarkibni almashinuvi (qumloq, qumsoz, engil qumoq) kuzatilsa,
“b” harfi bilan esa mexanik tarkib (engil qumoq, o‘rtacha qumoq, og‘ir
qumoq) dan iborat tuproq profili keltirilgan. Natijada sizot suvlarining

tarqalishi bir-biridan farq qiladi.
“A” va “B” holatlarda ham kapillyar suvlar tuproqlarning pastki
qatlamlaridan yuqoriga qarab tarqalishida uchta zona mavjudligi yaqqol
ko‘rinib turibdi. Birinchi zona - sizot suvlari sathi atrofida joylashgan

qatlamni o‘z ichiga olib, unda namning miqdori kapillyar nam sig‘imiga
(KNS) ega bo‘ladi. Ikkinchi zona pastdan yuqoriga qarab bir me’yorda
namlanib, bu namning miqdori dala nam sig‘imiga (DNS) ga teng bo‘ladi.

Uchinchi zona - eng aktiv zona hisoblanib, bu zonada tuproq suvi ham
transpiratsiyaga ham tuproq yuzasidan bug‘lanishga sarf bo‘ladi. Shuning
uchun ham bu zonada tuproqning namlik darajasi ancha past bo‘ladi.

119