Page 119 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

 1 1  2 
P=K+σ     K 
 R R  R
Keyingi holatdagi, botiq yuza vujudga keltirilgan manfiy kuch

(bosim) suyuqlikni ma’lum bir balandlikkacha (h sm da) ko‘tarilishiga
sabab bo‘ladi. O‘z navbatida bu ko‘tarilish menisk yuza hamda suyuqlik
ko‘tariladigan erkin yuza o‘rtasidagi bosim tenglashguncha davom etadi.

Jyuren (1718) bo‘yicha kapillyar ko‘tarilish balandligi (h) quyidagi
formula bilan ifodalanadi:

h= 2  ,
rd
bu erda,
h – suvning kapillyarlar bo‘ylab ko‘tarilish balandligi, sm;

σ – yuza tortilish kuchi (koeffitsienti);
r – kapillyar radiusi, mm;
d – suyuqlik zichligi.
Jyuren formulasidan xulosa qilib, kapillyar ko‘tarilish balandligi h,

yuza tortilish koeffitsienti (kuchi) bilan to‘g‘ri proporsional, kapillyar
radiusi hamda ko‘tariladigan suyuqlik zichligi (konsentratsiyasi)

ko‘paytmasiga teskari proporsional bog‘lanishda bo‘lishini ko‘rish
mumkin.
Yuqorida keltirilgan Laplas va Jyuren formulasidan aniqlanadiki,
kapillyar ko‘tarilish sizot suvlari yuzasidan cheksiz balandlikkacha

bo‘lishi mumkin, ya’ni kapillyar naycha diametri qancha kichik bo‘lsa
kapillyar ko‘tarilish balandligi shuncha katta, aksincha, kapillyar naychalar
qancha yirik bo‘lsa suvning ko‘tarilish balandligi shuncha kichik bo‘ladi.

Demak, mexanik (granulometrik) tarkibi og‘ir tuproqlarda suvning
ko‘tarilish balandligi katta bo‘ladi.
Mixelsonning ko‘rsatishicha, mexanik zarrachalarning diametri
0,0001 mm dan tashkil topgan tuproqlarda Laplas formulasi bo‘yicha

kapillyar ko‘tarilish balandligi 296,5 sm gacha, Tersagi bo‘yicha esa bir
necha yuz metrgacha bo‘lishi mumkin. Masalan, Zavoljening lyossimon
qumoqli tuproqlarida ko‘tarilish balandligi 350 sm dan (Kachinskiy) yoki

A.A.Rode bo‘yicha 600 sm dan, Mirzacho‘lning och tusli bo‘z
tuproqlarida esa 3-4 m dan (Bespalov) oshmasligi ko‘rsatiladi.
Tabiiy sharoitda olingan ma’lumotlar nazariy yo‘l bilan hisoblangan
ma’lumotlarga to‘g‘ri kelmasligining asosiy sababi – diametri jihatdan

juda kichik kovaklarning zich bog‘langan suvlar yoki havo bilan band
bo‘lishidir. Bunday sharoitda erkin suvning kapillyarlar bo‘ylab harakati

uchun sharoit bo‘lmaydi.

114