Page 148 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

olindi. Namunalar madaniy holati yuqori, o‘rtacha va zaif bo‘lgan
tuproqlardan hamda sug‘orilmaydigan lalmi bo‘z tuproqlardan iborat

bo‘ldi.
Namuna uchun olingan tuproqlar hudud jihatdan bir-biriga yaqin
joylashgan. Bu tuproqlarning hammasi bir xil sharoitda vujudga kelgan,

ammo o‘zlashtirilishining qadimiyligi va agroirrigatsion oqiziqlar
qatlamining qalinligi jihatdan bir-biridan farq qiladi.
Madaniy holati yuqori bo‘lgan chirindili akkumulyativ qatlamli

tuproqning agroirrigatsion yotqiziqlarining qalinligi 62 sm ga etib boradi.
O‘sha qatlamdan e’tiboran karbonatli dog‘lar uchraydi, 80 sm
chuqurlikdagi qavatdan boshlab bunday dog‘lar keskin ravishda ko‘payadi.
Madaniy holati o‘rtacha bo‘lgan tuproqda gumusli agroirrigatsion

qatlam 48 sm chuqurlikdagi qatlamgacha davom etadi. Bu xil
tuproqlarning boshqa hamma belgilari madaniy holati yuqori bo‘lgan
tuproqlarnikidan farq qilmaydi. Madaniy holati yomon tuproqlarda

chirindili akkumulyativ qatlam 30 sm li qavatgacha etib boradi; 25 sm
chuqurlikdagi qavatdan boshlab karbonatli yangi yaralmalar uchraydi.
Sug‘oriladigan lalmi-tuproqlarning haydalma qavati yupqa bo‘lib, 16 sm
dan oshmaydi, karbonatli gorizont 2,5 sm li qavatdan keyin boshlanadi.

Ishlanish darajasi yuqori bo‘lgan tuproqlarda, loyqali fraksiyalar va
mayda changning ko‘payishi mexanik tarkibining og‘irroq bo‘lishiga olib
keladi. Mexanik tarkibining og‘irlashuvi agroirrigatsion yotqiziqlarning

qalinlashuvi yoki elyuvial berchlanish hisobiga ham bo‘lishi mumkin.
A.N.Rozanov xuddi shu fikrni birinchi bo‘lib aytgan edi. Bunday hodisa
keyingi tekshirishlarda sahro voha tuproqlarida ham isbotlandi. Muttasil

sug‘orish, insonning faoliyati tuproq suvi fizik xossalarining o‘zgarishiga
katta ta’sir ko‘rsatadi.
34-jadval ma’lumotlarida madaniy holati yuqori va o‘rtacha bo‘lgan

tuproqlarning mexanik tarkibi birmuncha og‘irlashganini ko‘ramiz.
Bunday hodisa tuproq zarrachalari tarkibida loyli, ayniqsa, il zarrachalari
miqdorining oshishini ko‘rsatadi. Bu, o‘z navbatida, tuproq solishtirma
yuzasining hamda uning yuza energiyasining keskin oshishiga olib keladi.

Natijada gigroskopiklik va o‘simlikning so‘lish namligini birmuncha
ortishiga sabab bo‘ladi. Madaniy holati turlicha bo‘lgan tuproqda sug‘orish
ta’sirida asosiy o‘zgarish tuproq qatlamining birinchi metrida sodir

bo‘ladi.

143