Page 187 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

lekin tuproq kislorodni bog‘lovchi va karbonat angidrid (SO2) hosil
qiluvchi asosiy manba bo‘lganligi uchun elementar tarkibi va

moddalarning miqdori jihatdan tuproq havosi atmosfera havosidan keskin
farq qiladi, atmosfera havosi o‘rtacha quyidagi tarkibga ega (hajmiga
nisbatiga % hisobida):

N (azot)-78,10;
O (kislorod)-20,90;
SO2 (karbonat angidrid) - 0,03;

Nodir gazlar (ozon, argon va boshqalar) 0,09.
Tuproq havosi esa quyidagi tarkibga ega (umumiy hajmiga nisbatan
foiz hisobida):
N (azot) - 79,0;

O (kislorod) - 20,3;
SO2 (karbonat angidrid)- 0,15 - 0,65;
Tuproq havosi dastlab tarkibida kislorodning ozligi va karbonat

angidridning ko‘pligi bilan atmosfera havosidan farq qiladi, Tuproqning
yuza qatlamlarida karbonat angidridning o‘rtacha miqdori 0,04 % bo‘lsa,
chuqurroq, qatlamlarida o‘rtacha 0,3 va hattoki zaxkash erlarda 3 % gacha
bo‘ladi. Tuproq havosida karbonat angidrid ko‘payishi bilan unda kislorod

kamayadi. Bundan tashqari ozmi - ko‘pmi ammiak, metan, etan, vodorod
sulfit (H2S) va boshqa gazlar ham bo‘lishi mumkin. Tuproq havosining
bunday o‘zgarishiga asosiy sabab, birinchidan, o‘simlik ildizlarining nafas

olishi bo‘lsa, ikkinchidan tuproq mikroorganizmlarining hayotiy
faoliyatidir. Mikroorganizmlar ishtirokida o‘simlik va hayvonlar qoldig‘i
parchalanar ekan, ularning tarkibiga kiruvchi organik birikmalar dastlab

oksidlanadilar. Bundan tashqari kislorod mikroorganizm va boshqa
jonivorlarning nafas olishi uchun sarflanadi. Bunda eng oldin
uglevodlarning mikroorganizmlar ishtirokida quyidagicha parchalanishi

kuzatiladi:
S6H12O6→3SO2+3SH4
ya’ni, bunda karbonat angidrid hamda metan hosil bo‘lib tuproq
havosining o‘zgarishiga olib keladi.

Tuproq havosida uchrovchi NH3, H2S, CH3 CH4 kabi gazlar erkin
kislorodi bo‘lmagan erda organik va mineral moddalarning achishi
natijasida hosil bo‘ladigan mahsulotlardir. SHuni aytish kerakki, tuproq

havosining tarkibi o‘simlik xiliga, ob-havo sharoitiga va yil fasllarining
almashinishiga qarab o‘zgarib boradi. Sizot suvi uzoq joylashgan lalmikor
erlarning (tipik bo‘z tuproqlar) tuproq havosida SO2 gazining eng ko‘p
miqdori kech bahor va yoz oyining boshlariga to‘g‘ri kelsa, daryo

182