Page 189 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

farqi bilan belgilanadi. Tuproqdagi namlikning oshishi bilan aeratsiya
kamayib boradi, chunki bunday sharoitda tuproq hajmining ko‘p qismi suv

bilan band bo‘ladi. Tuproq quruq holatda bo‘lganda aeratsiyaning
maksimal darajasiga erishiladi. Tuproq aeratsiyasi zaxob erlarda zovurlar
qazib va quvurlar yotqizib quritish, sug‘orish va erni chuqur haydash kabi

meliorativ hamda agrotexnik choralarni qo‘llash natijasida o‘zgarishi
mumkin.
2
Tuproqlar ham nafas oladi, ya’ni 1 m er har sutkada o‘rtacha 10 litr
atrofida SO2 gazi chiqarib, shuncha kislorodni (O2) singdirishi mumkin.
Tuproq tashqariga qanchalik SO2 gazi chiqarsa, unda shunchalik biologik
jarayonlar tez va yaxshi ketayotgan bo‘ladi. Tuproqning atmosfera
havosiga SO2 gazi chiqarish tezligi va miqdoriga qarab bu tuproqlarda

ketayotgan biologik jarayonlarning shiddatli yoki sust ekanligini bilamiz.
SHiddatli biologik jaryonda havo yaxshi almashinuvchi g‘ovak, bir oz nam
chirindiga boy tuproqlarga xos bo‘lib, bunday tuproqlarda o‘simliklar

hammavaqt o‘zini juda yaxshi sezadi. Zich, sernam va strukturasiz
tuproqlarda esa tuproq havosini atmosfera havosi bilan almashinishi qiyin
bo‘lgani uchun SO2 va boshqa gazlarning miqdori juda oshib ketib
o‘simliklarni zaharlaydi.

0
2
Tekshirishlardan ma’lum bo‘lishicha, 1 m tuproq yuzasidan 15 S da
kuniga 7-10 l karbonat angidridi ajralib chiqadi. Tuproqning 20 sm li
qatlamidan ajraladigan SO2 gazi 1,5 soat davomida atmosfera chiqmasa

uning tuproqdagi konsentratsiyasi 1,5 marta, 14 soat davomida esa 10
martadan ko‘proq ortadi. N.P.Poyasov tomonidan olib borilgan dala
tajribalarida 48 soat davomida tuproqdan atmosferaga chiqadigan SO2

gazini bartaraf qilsak, mazkur gazning tuproq havosidagi konsentratsiyasi
4,2 % ni, kislorod miqdori esa 13,5 % ni tashkil etadi.
2
Bizning hisobimiz bo‘yicha mazkur tajriba maydonining 1 m
yuzasidan 1 soat davomida 35 ml, karbonat angidrid gazi (SO2) ajralib
chiqadi.
Xullas, tuproqda SO2 gazining hosil bo‘lishi va kislorodning (O2)
iste’mol qilinishi tuproqning harorat holatiga bog‘liq bo‘lib, bu

jarayonning borishi esa o‘z navbatida undagi mikroorganizmlar faoliyati
bilan belgilanadi. SHuni ta’kidlash kerakki, mikroorganizmlar va
o‘simliklar faoliyatida tuproq havosining roli katta. A.A.Kudryavsevning

steril sharoitdagi tajribalarida 1 g no‘xatning quruq massasini hosil qilish
uchun uning ildizlari orqali 1,2-1,6 mg, 1 g makkajo‘xori uchun esa – 0,35
mg kislorod iste’mol qilinadi. Bu miqdor dala sharoitida (steril bo‘lmagan
holda) ya’ni mikroorganizmlar faoliyati bartaraf qilinmagan sharoitda 67

184