Page 191 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Tuproqdagi havo va gaz almashinuvi havo haroratining, sizot suv
sathining, ayniqsa tuproq namligining, tuproq ustki qatlamlari bilan ostki

qatlamlari o‘rtasidagi haroratning bir xil bo‘lmasligi va shamol ta’sirida
o‘zgarishlari bilan bog‘liqdir. Tuproq havosining atmosfera havosi bilan
almashinuvi yomonlashsa, u holda odamlar turli yo‘llar bilan, ba’zilari

tushunib, ba’zilari esa unchalik tushunmay, tuproqni yumshatish ishlariga
kirishadilar. Er haydash, uni doimo yumshoq holda saqlab turishga urinish,
har galgi sug‘orishdan so‘nggi kultivatsiya, chopiq va boshqa tadbirlar

faqat tuproqda normal havo rejimi yaratishga qaratilgan ishlardir.
Tuproq havosi juda ko‘p jarayonlarda ishtirok etadi. Undan o‘simlik
va jonivorlar nafas oladi. Tuproq havosi tarkibining o‘zgarishi, o‘z
navbatida, tuproq eritmasi tarkibining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Masalan,

organik moddalarning parchalanishi yoki tuproq havosining atmosfera
havosi bilan almashinuvi (tuproqning dimiqishi) va boshqa biror sabab
bilan tuproq havosida SO2 gazining miqdori ko‘payib qolgudek bo‘lsa, u

vaqtda shu ondayoq tuproq eritmasida ham erigan SO2 gazining (H2CO3)
miqdori ko‘payadi. Bu esa o‘z navbatida vodorod ioni
konsentratsiyasining oshishiga, tuproqdagi kalsiy karbonat va boshqa
tuzlarning erishiga, tuproq muhitining nordonlashishiga, shuningdek, qator

o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Tuproq havosida SO2 gazi miqdorining
kamayishi esa yuqorida aytilgan o‘zgarishlarga teskari ta’sir qiladi.
Bunday misollarni juda ko‘p keltirish mumkin, chunki tuproq havosi,

tuproq eritmasi va uning qattiq fazasi (kolloid kompleksi) o‘rtasida
mustahkam bog‘liqlik bor, bulardan ayrimlarining o‘zgarishi boshqa
fazalarning tarkibi va xossalarining o‘zgarishiga olib keladi.

Tuproq havosi tarkibini 2 xil yo‘l bilan o‘rganish mumkin: 1) tuproq
havosini ajratib olish va, 2) tuproq havosidagi kislorod va karbonat
angidrid miqdorini aniqlash orqali.

Tuproq tarkibidagi havoni atmosfera havosi bilan almashtirmasdan
ajratib olish eng murakkab ish hisoblanadi. SHuning uchun ham
tuproqning tabiiy tuzilishini buzmasdan turib uning kovaklaridagi havoni
ajratishga mo‘ljallangan asbob uskunalar har xil mualliflar tomonidan

taklif qilingan. Bulardan ba’zi birlariga to‘xtalib o‘tamiz.
F.Yu.Gelser bo‘z tuproqlarning havo tarkibini o‘rganish maqsadida
30-yillardan 1 litrli hajmdagi zanglamaydigan temir silindrini taklif qilgan.

Silindrning tagida diametri 7 mm bo‘lgan trubkacha payvand qilingan.
Trubkaning uchiga rezinka shlangasi kiydirilib qisqich bilan
mahkamlanadi. Silindrning ustki qismi germetik berkitiladi. Mana shu
silindr yordamida tuproq kesmasining devorlaridan yoki tuproqning ustki

186