Page 88 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

I-tip:1-yirik kesakchali; 2-o‘rtacha kesakchali; 3-mayda kesakchali; 4-changsimon; 5-yirik
yong‘oqchasimon; 6-yong‘oqchasimon; 7-mayda yong‘oqchasimon; 8- yirik donador; 9-donador;
10-kukunsimon; 11-tuproq “marjonlari”.
II-tip: 12-13-ustunsimon; 14-yirik prizmasimon; 15-prizmasimon; 16-mayda prizmasimon;
17-juda mayda prizmasimon.
III-tip: 18-slanetssimon; 19-plastinkasimon; 20-bargsimon; 21-
dag‘al tangasimon; 22-mayda tangasimon.
Dehqonchilik tarixida strukturali tuproqlarning suv, havo va oziq

rejimi yaxshi bo‘lishi isbotlangan. Bu borada V.V.Dokuchaev,
P.A.Kostыchev, V.R.Vilyams, K.K.Gedroys, N.A.Kachinskiy, I.B.Revut
kabi etuk olimlarning xizmatlari katta. Strukturali tuproqning afzalligi

shundaki, uning kovakligi ayni vaqtda ikki kategoriyaga bo‘linadi:
ingichka, qil (diametri 0,05 mm dan kichik) va yirik kovakli, ko‘pincha
agregatlararo kovakli ham (diametr 0,2 mm dan kattaroq) bo‘ladi.
Tuproqda bu kovaklar mavjud bo‘lsa, uning barcha eng muhim

xossalari – suv, havo xossalari, mikrobiologik va texnologik sharoitlari
o‘zaro muvofiqlashadi. Natijada tuproq unumdorligi yuqori va ekilgan har
qanday ekindan mo‘l hosil olinadi. Bunday strukturaga ega bo‘lmagan

tuproqlar madaniylashmagan, unumdorligi past hisoblanadi.
Tuproq strukturasining eng muhim xususiyati – mayda kesakchali va
donadorligidir. Diametri 0,25 – 10 mm kattalikdagi kesakchalarining
suvga chidamliligidir. Agregat bo‘lakchaning qaysi bir shakliga agronomik

jihatdan baho bermoqchi bo‘lsak suvga chidamli makro - (diametri 0,25
mm dan katta) va mikroagregatlar (diametri 0,25 mm dan kichik) miqdori

inobatga olinadi (23-jadval).
23-jadval
Suvga chidamli agregatlarining miqdoriga qarab tuproqning

strukturaliligini baholash shkalasi (M.Umarov, J.I.Ikromovlar

ma’lumoti)

Ko‘rsatkichlar Ko‘rsatkichlar Bahosi
miqdori
Suvga chidamli agregat- > 25 Yaxshi strukturali – tipik bo‘z tuproq
lar miqdori (0,25 mm dan mintaqasining botqoq, botqoq-o‘tloq tuproqlarining
katta agregatlar yig‘in-disi haydaladigan qatlamiga xos.
bo‘yicha og‘irligiga 15 - 25 O‘rtacha strukturali – madaniylashgan bo‘z
nisbatan % hisobida tuproqlar va bedazorning o‘tloqi tuproqlariga xos.
10 - 15 Engil strukturali – eroziyalangan tipik bo‘z
tuproqlar, sug‘oriladigan bo‘z tuproq va cho‘l
mintaqasidagi gidromorf tuproqlarning haydaladigan
qatlamiga xos.
83