Page 73 - STAV broj 334

uništeni nakon stvaranja poluautonomne, a Srpske narodne starješine Mihailo Gavrilović smatrao je da je tada u
od 1830. godine autonomne Kneževine Srbije. Smederevskom sandžaku, budućoj Kneževini
zauzimaju čitave dijelove Srbiji, bilo između 15.000 i 20.000 muslimana.
DOBA PRVOG I DRUGOG SRPSKOG Valjeva koji su nekada Smatra se da je 1818. godine u Valjevu bilo
USTANKA 109 kršćanskih domova i 50 muslimanskih
U događanjima iz Prvog srpskog ustan- pripadali muslimanima, kuća. To bi značilo da je te godine u Valjevu
ka Valjevo, valjevski kraj i njegovo kršćansko proglašavaju za svoj posjed bilo ukupno oko 160 domaćinstava s oko 960
stanovništvo imali su važnu, nerijetko i vode- stanovnika, s tim što bi otprilike svaki treći
ću ulogu. Pošto su 4. februara 1804. godine u i postaju jako imućni ljudi. bio muslimanske vjeroispovijesti. Po popisi-
samom Valjevu, na obali Kolubare, posječeni Hasovinu ili sultanova dobra ma hrišćanskih kuća koji su nastali u nared-
Aleksa Nenadović i Ilija Birčanin, dva ugledna preuzela je valjevska općina. nim godinama, uočava se tendencija daljeg
srpska kneza, njihova smrt postat će simbol povećanja broja srpskoga življa. Orijentalno
događaja poznatog kao ”sječa knezova”, kao Značajna imovina muslimana i muslimansko Valjevo pretvara se u kršćan-
neposrednog povoda u Buni protiv dahija. bile su i vodenice kojih sku varoš. Joakim Vujić 1826. godine bilježi
Na početku ustanka Valjevo je postalo i je- da varoš “može imati do 150 srpski, a do 30
dan od prvih nahijskih centara koji se našao u je bilo na desetine i koje turski domova izmeždu kojih do 100 dućana
rukama ustanika. Valjevski muslimani predvo- su također bile vlasništvo nahode se. Preko reke Kolubare jest i jedna
đeni muselimom Alijom Porečom nisu uspjeli Turska, skoro porušena džamija kod koje na-
da odbrane Valjevo od napada srpskih ustanika valjevskih muslimana. hodi se i muselima turskog dom.”
koji su u noći između 20. i 21. marta 1804. go- Samo jednu godinu kasnije tuda je pro-
dine osvojili valjevsku kasabu. Za razliku od naseobine i naseljavaju se tamo gdje se osje- putovao Georgije Magarašević. On kaže da
prethodnih stoljeća, sada su njegovi stanovnici ćaju sigurno, po utvrđenim gradovima koji su “Valjevo je nekada mnogo veće bilo, a sada
bili skoro isključivo kršćani umjesto ubijenih i postali posljednje uporište sve slabije osman- može u njemu do 180 domova biti, između koji
odbjeglih muslimana. S krahom države Prvog ske vlasti na ovim prostorima. Za njihovim biće i turski blizu 30, mali, bedni i u jednom
srpskog ustanka, u jesen 1813. godine, Valjevo primjerom pošli su i bogatiji posjednici, vla- uglu bez reda naseljeni. U glavnom sokaku,
je opet dospjelo u ruke Osmanlija. snici privatnih imanja, mulkova. I oni se po- kojim sam došao, videti je same dućane, koji
Aprila 1815. godine počeo je Drugi srp- vlače u Beograd, Smederevo, Užice, Soko, ili više od 50 ima, različitom robom napunjene.”
ski ustanak. Već 28. maja ustaničke jedini- pak prelaze u Bosnu. Svoje posjede, kako po Sve ovo jasno govori o marginalizaciji mu-
ce su poslije višednevne opsade pobjednič- selima, tako i u varošima, već tada počinju da slimanskog življa u tadašnjem Valjevu. U Va-
ki umarširale u Valjevo. Poslije zauzimanja prodaju, ili da ih daju pod kiriju. Pojedini se ljevu sada živi oko 1.100 stanovnika, od kojih
Valjeva ratni sukobi nastavljeni su u drugim čak uopće nisu ni vraćali u svoje domove, da su pet šestina Srbi. Srpske narodne starješine
krajevima Smederevskog sandžaka još kraće bi dvije decenije kasnije, kada su sultanski zauzimaju čitave dijelove Valjeva koji su ne-
vrijeme, da bi ih potom zamijenili pregovori hatišerifi uvjetovali prodaju muslimanskih kada pripadali muslimanima, proglašavaju za
čije su odluke ozvaničene serijom fermana, posjeda Srbima, dolazili s tapijama da proda- svoj posjed i postaju jako imućni ljudi. Haso-
poslatih iz Istanbula krajem te i početkom ju imovinu i s dobijenom novčanom nado- vinu ili sultanova dobra preuzela je valjevska
sljedeće, 1816. godine. Oni su Srbima u Sme- knadom nepovratno su odlazili u svoja nova općina. Značajna imovina muslimana bile su
derevskom sandžaku garantirali poluautono- prebivališta. Pa čak i tada se mnogi vlasnici ili i vodenice kojih je bilo na desetine i koje su
miju, kao osnovu na kojoj će se zasnivati dalji njihovi nasljednici nisu pojavili, tako da 1841. također bile vlasništvo valjevskih muslimana.
diplomatsko-ratni put ka konačnoj državnosti. i 1842. godine, kada po zvaničnim izvještajima Početkom tridesetih godina knez Miloš
u Valjevu više nema ni jednog muslimana, 36 Obrenović je s Portom postigao dogovor o po-
PRETVARANJE MUSLIMANSKE KASABE U Valjevaca posjeduje kuće, ili bašče i livade na većanju autonomije Srbije. Hatišerif iz 1830.
KRŠĆANSKU VAROŠ neotkupljenoj zemlji muslimana, za koje se godine je nalagao da svi muslimani moraju na-
Sa završetkom Drugog srpskog ustanka zna da žive u Beogradu, ili kojekuda po Srbiji pustiti gradove bez tvrđava, zatim da svi musli-
Smederevski sandžak i Valjevo s njim ponovo i Bosni, ili pak uživaju posjede za koje se u iz- mani koji su prethodno napustili svoju imovi-
postaju dio nekada moćnog Osmanskog Car- vještajima naglašava: “Kog je Turčina, ne zna nu u Valjevu i drugim sličnim mjestima imaju
stva. Ograničena autonomija, zagarantirana se.” Svi iole imućniji i snalažljiviji muslimani, pravo za nju da dobiju novčanu naknadu, dok
fermanima iz 1815. i 1816. godine, donijela koji su mogli da na drugim mjestima započnu oni koji su ostali da tu i dalje žive obavezani su
je Srbima izvjesnu lokalnu samoupravu koja novi život, napuštaju Valjevo. da svoju imovinu prodaju Srbima i da se prese-
je tokom narednih decenija ojačavana i pro- U njemu ostaju samo sitnije zanatlije i le u gradove s osmanskim garnizonima u tvr-
širivana. Zato, umjesto da poslije Drugog trgovci koji se po svom materijalnom stanju đavama ili van Srbije, a da umjesto muselima
srpskog ustanka muslimanski živalj počne ne razlikuju baš mnogo od još jedne katego- vlast preuzimaju organi lokalne srpske uprave.
da se vraća u Valjevo i druga slična naselja, rije koja tu ostaje, od muslimanske sirotinje, Posljednji osmanski upravnik valjevske nahije
on ih napušta. “fukare”. Pored njih, u Valjevu su ostali i ma- muselim Numan-aga, koji je ovu funkciju vršio
Poslije burnih ratnih događanja s počet- lobrojni činovnici osmanlijske uprave u valjev- od 1820. godine, napušta Valjevo i seli se u Soko.
ka 19. stoljeća etnička struktura stanovništva skoj nahiji, na čelu s muselimom i kadijom. Srbi su kupovali od muslimana kuće, du-
Valjeva se iz osnove mijenja. Iz Valjeva odlaze U Valjevo počinje da se naseljava kršćansko ćane, vodenice, imanja po više nego povolj-
bogatiji muslimani, spahije, privatni posjedni- stanovništvo, prije svega Srbi vičniji trgovini nim cijenama. Veliki dio imovine valjevskih
ci, imućniji trgovci i zanatlije. Njihova imanja i zanatima. Oni kupuju muslimanske kuće, muslimana nije nikada otkupljen, već ga je tu
ostaju prazna, a kuće izložene propadanju. U radnje i placeve, uzimaju ih pod kiriju, ili se naseljeno srpsko stanovništvo, uz saglasnost
od muslimana skoro ispražnjenu varoš pristi- jednostavno naseljavaju tamo gdje se vlasni- vlasti, jednostavno otuđilo i prisvojilo. Tako
žu novi stanovnici. ci nisu pojavljivali. Ovaj proces je počeo već je nakon četiri stoljeća stara muslimanska
Na osnovu dogovora između kneza Milo- u drugoj polovini 1815. godine. Srbi počinju kasaba Valjevo konačno pretvorena u srpsku
ša i Marašli Ali-paše, janjičari, kao remetilač- da popunjavaju praznine nastale u Valjevu varoš. Potomaka valjevskih muslimana još
ki faktor, bivaju protjerani iz Smederevskog masovnim odseljavanjem muslimana. Veli- uvijek ima u Bosni, a neki od njih i danas
sandžaka, dok spahije napuštaju svoje ranije ki poznavalac Miloševog vremena, historičar nose prezime Valjevac. n

STAV 30/7/2021 73