Page 47 - YARMUHAMMEDOV J. DORIVOR_O’SIMLIKLAR_FLORASI_VA_SISTEMATIKASI_FANIDAN

3. Respublikamizda keng tarqalgan Sho‘radoshlar oilasi
vakillarining hayotiy shakllari va ahamiyatini ko‘rsating?

4. Chenopodiaceae oilasiga mansub 3 ta turni lotincha nomlari bilan
ayting?

MAVZU: TOG’ QUDDUSI - (STACHYS BETONICAEFLORA)
TURKUMI TURLARINI ANIQLASH USULLARI
Tog‘ quddusi Yasnotkadoshlar (labguldoshlar) – Lamiaceae (Labiatae)

oilasiga mansub, bo‘yi 40-100 sm ga еtadigan ko‘p yillik o‘t o‘simlik. O‘rta
Osiyo va Qozog‘istonning (Tyanshan va Pomir-Oloy) tog‘ etaklaridan to
o‘rta qismigacha bo‘lgan еrlarda, tog‘ qiyaliklarida, butalar orasida o‘sadi.

Poyasi tik, to‘rt qirrali, sertuk. Barglari yumaloq yoki cho‘ziq tuxumsimon,
to‘mTok arrasimon qirrali (poyasining o‘rta va yuqori qismidagilari kichikroq,
nashtarsimon, arrasimon qirrali va bandsiz) bo‘lib, bandi yordamida poyasida
qarama-qarshi o‘rnashgan. Mayda, qizg‘ish-binafsha rangli, besh bo‘lakli

(gultojisi ikki labli) gullari 10-12 tadan to‘p-to‘p bo‘lib joylashgan
boshoqsimon gulto‘plamni tashkil qiladi. Mevasi – 4 ta yong‘oqcha. Iyun-

avgust oylarida gullaydi, mevasi avgust-sentyabrda еtiladi. S. Betonicaeflora
quruq massasining mikroelementlar tarkibi o‘rganilganda (mg/kg hisobida)
Cu-37,08, Fe-1175,7, Mn-807,2, Co-4,67, Zn-88,73, Cd-20,99, Pb-28,7, Hg-
0,36 borligi aniqlangan. Tibbiyotda asosan еr ustki qismi qo‘llaniladi.

Staxisning tuganaklarida 20-24% quruq modda bo‘lib, shundan 14-
19,5% uglevodlar, 1,5-1,67% amidlar, 15% yaqini oqsil moddalari, 0,73-0,90%
kletchatka, 0,18-0,22% yog‘lar, 1,02-1,80% kul va 10-12 mg% S vitamini

mavjud. П.Ф. Кононков, И.Н. Васяқин ma’lumotlariga ko‘ra, staxis
tuganagidagi azotli birikmalarning 19,01% oqsil, 42,9% aminokislotalarning
amidi, 5,8% esa tarkibi aniqlanmagan azotli birikmalardan iborat.

Staxisning tuganagidagi uglevodlar ko‘pchilik tuganaklarga xos bo‘lgan
kraxmal bo‘lmasdan, tetrasaxarid-staxiozadan iborat. Staxioza 2 molekula
galaktoza, α-glyukoza va bir molekula β-fruktoza birikmasidan iborat bo‘lib,

suvda yaxshi еriydi, shirin ta’mga ega, gidroliz qilinganida manninotrioza hosil
qiladi.
Xalq tabobatida S. betoniciflora (o‘zbekcha tog‘ qudusi) ning gullaridan

tayyorlangan qaynatma yurak kasalliklarini, ayniqsa yurak nevrozini davolashda
ishlatiladi.
S. betoniciflora ning еr ustki qismida 0,83% efir moylari, 1,43% flavonoid

47