Page 63 - Thesis PhD Anger by Chaichana

๔๕

๒) ปฏิฆะ (ความขัดเคืองใจ) ปฏิฆะ เป็นลำดับที่สองของความโกรธ บุคคลย่อมเกิดความ
๖๓
ขัดเคองใจ ปฎิฆะเป็นกิเลสที่เกิดสืบเนื่องต่อจากอรติที่เกิดขึ้นแล้วไม่ได้ระงับเสียตั้งแต่เริ่มแรกจนก่อ
ื
ตัวมีกำลังด้วยอำนาจของกิเลสสายความโกรธ จึงแสดงอาการขัดเคืองใจ เดือดดาลใจ สังเกตจาก
อาการแสดงออกทางกายและวาจา เช่น สีหน้า แววตา อาการหงุดหงิด พล่ำบ่น เป็นต้น

๓) โกธะ (ความโกรธ ความเดือดดาลใจ) โกธะ เป็นลำดับที่สามของความโกรธ บุคคลย่อม
เกิดความโกรธ กิริยาที่โกรธ ภาวะที่โกรธ ความคิดประทุษร้าย กิริยาที่คิดประทุษร้าย ภาวะที่คิด

ประทุษร้าย ความคิดปองร้าย กิริยาที่คิดปองร้าย ภาวะที่คิดปองร้าย ความยินร้าย ความยินร้ายตอบ

๖๔
ความดุร้าย ความเกรี้ยวกราด ความที่จิตไม่เบิกบาน โกธะ เป็นกิเลสที่เกิดสืบเนื่องต่อจากปฎิฆะที่
เกิดขึ้นแล้วไม่ได้ระงับลง อาศัยอำนาจแห่งกิเลสสายความโกรธ บุคคลจึงแสดงอาการโกรธออกมา

อย่างชัดเจน สังเกตได้จากอาการแสดงออกทางกายและวาจา เช่น อาการโกรธจนตัวสั่น ดวงตาขมึง
โต ตีหน้ายักษ์ พูดคำหยาบ เกิดการด่าทอ ทะเลาะวิวาทแต่ยังไม่ถึงกับลงมือทำประทุษร้ายทำร้ายกัน

เป็นต้น

๔) โทสะ (การประทุษร้าย) โทสะ เป็นลำดับที่สี่ของความโกรธ โทษะคือความประทุษร้าย

หมายถึงอารมณ์ที่ประทุษร้ายจิต ทำให้จิตเศร้าหมอง ร้อนรุ่ม เมื่อเกิดโทสะแล้วเป็นเหตุให้บุคคลย่อม

เกิดการประทุษร้ายต่อกัน ดังพุทธภาษิตที่ว่า โทโส โกธสมุฏฺ าโน แปลว่า โทสะมีความโกรธเป็น
๖๕
๖๖
สมุฏฐาน หมายถึง เกิดความโกรธก่อนแล้วจึงเกิดโทสะ

ในอรรถกถาอรรถกถา กัณหชาดก อธิบาย บท “โทโส โกธสมุฏฺ าโน” ความว่า เปรียบ
เหมือนเปรียงหรือน้ำข้าวอันไม่เปรี้ยว แต่กลายเป็นของเปรี้ยวด้วยอำนาจแห่งความแปรไป สิ่งที่เปรี้ยว

และไม่เปรี้ยวทั้งสองนั้น แม้จะมีกำเนิดอย่างเดียวกัน ท่านก็เรียกต่างกันว่าเปรี้ยว ไม่เปรี้ยว ฉันใด

โทสะก็ฉันนั้นเหมือนกัน เมื่อก่อนเป็นความโกรธ ต่อเมื่อแปรไปแล้วจึงเป็นความคิดประทุษร้ายใน
ภายหลัง สภาวธรรมทั้งสองนั้น แม้จะมีกำเนิดอย่างเดียวกัน โดยความเป็นอกุศลมูลด้วยกัน ท่านก็

เรียกต่างกันว่า โกธะ (ความโกรธ) โทสะ (ความคิดประทุษร้าย) เปรียบเหมือน สิ่งที่มีรสเปรี้ยวเกิดจาก

สิ่งที่ไม่มีรสเปรี้ยว ฉันใด โทสะก็ตั้งขึ้นจากโกธะฉันนั้น เพราะเหตุนั้น โทสะจึงมีโกธะเป็นสมุฏฐาน

์
ุ
์
ฺ
๖๓ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม, (กรุงเทพมหานคร:
ุ
โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๕๑), หน้า ๒๑๑.
๖๔ อภิ.วิ. (ไทย) ๓๕/๘๙๑/๕๖๐-๖๙๐.
๖๕ สํ.ส. (ไทย) ๑๕/๒๗๑/๓๙๕-๓๙๖.
๖๖ ขุ.ชา.เอกก. (ไทย) ๒๗/๑๗/๓๒๓.