Page 33 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

(A+B1+B2)
Eroziyaga Suv Kulrang- Og‘ir 22
0
uchramagan ayirg‘ich 0 65 qo‘ng‘ir-, qumoq
1
qizg‘ish
tusli
O‘rtacha Qiyalik Qo‘ng‘ir- Og‘ir 5-10
0
2 eroziyaga 5 47 qizg‘ish qumoq
uchragan tusli
Yuvilib Etak 0,5 71 Och Og‘ir 25
0
3 to‘plangan qo‘ng‘ir qumoq,
qizg‘ish yengil soz
tusli

Lyoss va neogen yotqiziqlarida shakllangan tipik bo‘z tuproqlarning
mexanik tarkibi va fizikaviy xossalari.
Tuproqning mexanik tarkibini o‘rganish tuproq unumdorligini oshirishda
muhim ahamiyatga egadir.Tuproqning mexanik tarkibi deb, har xil o‘lchamdagi
tuproq zarralarining foiz hisobidagi nisbiy miqdoriga aytiladi. Tuproqning

fizikaviy, fizik-mexanikaviy hossalarini o‘rganish tuproq unumdorligini
oshirishdagi agrotexnik-meliorativ tadbirlarni qo‘llashda, tuproq xaritalari
tuzishda, tuproqlarga baho berishda muhim ko‘rsatkichlardan biridir.
Bunday yotqiziqlarda shakllangan tuproqlarning unumdorligi ularning
mexanik tarkibiga, fizik, suv-fizik, fizik-mexanik xossalari, hajm og‘irligi,
solishtirma og‘irligiga, tuproqning umumiy g‘ovakligi, nam sig‘imi, suv
o‘tkazuvchanligiga bog‘liq.Tuproqning mexanik tarkibi tuproqlarni

tavsiflashdagi asosiy ko‘rsatkichlaridan biri suv-fizik,fizik xossasiga va
mexanik tarkiblga, tuproq paydo bo‘lishiga va tuproq paydo bo‘lishidagi tog‘
jinsiga bog‘liq bo‘ladi.
Tuproqning mexanik tarkibi qanday qiyaliklarda tarqalganligiga, eroziya
ta’sirida yuvilganlik darajasiga va tuproqning ona jinsiga bog‘liq holda turlicha
bo‘ladi. Qiyaliklarda joylashgan yer maydonlarining tuproqlari eroziya ta’sirida

yuvilish darajasi kuchli bo‘lib, qiyalikning yuqori qatlamida fizik loyning
miqdori kam bo‘lib, eroziya jarayoni ta’sirida yuvilib keltirilgan joylarda
fizikaviy loy miqdori ko‘p. Tekisliklarda suvning tuproqni yuvish kuchi past
bo‘lib, eroziyaga uchramagan tuproqlar bir xil o‘zgarmas mexanik tarkibga ega.
Bo‘z tuproqlar turli darajada eroziyaga uchragan o‘rganilgan hudud
tuproqlari ham 1-5 gacha bo‘lgan qiyaliklarda tarqalgan bo‘lib, kuchsiz va
0
o‘rta darajada eroziyaga uchragan. Tipik bo‘z tuproqlar qor, yomg‘ir, sel,

yomg‘ir suvlari va tuproqlarning qiyaliklarda joylashganligini e’tiborga
olmasdan sug‘orishlarning natijasida ham tuproqning yuza qatlamlari yuvilib
ketadi. Bu esa joyning nishabligiga qiyaliklarning shakli va ekspozisiyasiga
0
qarab eroziya jarayonlari tezligi turlicha bo‘ladi. Nishablik 3 dan oshgandan
so‘ng eroziya jarayonlari kuchayib boradi. Irrigatsion eroziyaning oldini olish
uchun dalalarning nishabligini aniqlab, agrotexnik tadbirlarga alohida e’tibor

berish zarur. Egatlar uzunligiga 50-100metr, suvning oqishi 0.07 l /sekunddan
33