Page 37 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

O‘g‘itsiz va o‘g‘it solinib, olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatdiki, o‘g‘itlardan
azotli, ayniqsa biogumus va go‘ng solingan tajribalarda erkin aminokislotalar
shakli va miqdoriga, ko‘payishiga ta’sir ko‘rsatdi.

Eroziya jarayonlari tuproqlarning kimyoviy, agrokimyoviy, agrofizik
xossalarini ma’lum darajada o‘zgartirib, fermentlar faolligiga, vitaminlar va
erkin aminokislotalar miqdoriga va ularning tarqalishiga ham ta’sir etadi.
Neogen yotqiziqlarida shakllangan tuproqlardagi gumus va oziqa
elementlar miqdori tuproqning quyi qatlamlariga o‘tilgan sari lyoss
yotqiziqlarida shakllangan tuproqlarga nisbatan keskin kamayib boradi.
Yuvilish jarayonida aminokislotalarning ham yuvilib ketishiga ta’sir ko‘rsatadi.

Yuvilib to‘plangan va yuvilmagan tuproqlarda aminokislotalar miqdori quyi
qatlamlargacha ma’lum miqdorda saqlanib qoladi. Bu esa tuproq mikroflorasi,
azot, gumus miqdoriga ta’sir qilib tuproqning eroziya jarayonlariga, tuproqdan
qishloq xo‘jaligida foydalanishda va boshqa ko‘rsatkichlarda katta ta’sir
ko‘rsatishi ma’lum bo‘ldi. Tajriba uchun ekilgan soya, bug‘doy, paxta,

bedazorlardan tuproq kesmasi bo‘yicha olingan tuproqlardagi biokimyoviy
jarayonlar turlicha miqdorda ekanligi aniqlangan.O‘g‘itsiz va o‘g‘it solinib olib
borilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, o‘g‘itlardan azotli, ayniqsa biogumus va
go‘ng solingan tajribalarda biokimyoviy jarayonlar yuqori ekanligi kuzatilgan.
Neogen yotqiziqlarida shakllangan bo‘z tuproqlarning biokimyoviy
jarayonlari lyoss yotqiziqlarida shakllangan bo‘z tuproqlardagi biokimyoviy
jarayonlardan tarkibi va miqdori jihatidan farq qiladi.
Lyoss va Neogen yotqiziqlarida shakllangan tuproqlardagi biokimyoviy

jarayonlar tuproqning yuza qatlamlarida (0-30 sm) faol. Tuproq profili
bo‘yicha esa quyiga tomon biokimyoviy jarayonlar keskin kamayib borib, (70-
100 sm) da kuzatilmaydi.
Lyoss yotqiziqlarida shakllangan tipik bo‘z tuproqlarning
morfologik belgilari: Lyoss yotqiziqlarida shakllangan eroziyaga uchramagan

tipik bo‘z tuproqlar kul rang, gumusli qatlam qalinligi 78 sm, mexanik tarkibi
o‘rta qumoq tuproq, eroziyaga uchragani kulrang sarg‘ish, gumusli qatlamining
qalinligi 48sm, eroziya ta’sirida yig‘ilib to‘plangan tuproqlarning rangi-tusi
to‘q kul rang, mexanik tarkibi o‘rta qumoq tuproqlardan iborat.
Neogen yotqiziqlarida shakllangan tipik bo‘z tuproqlarning
morfologik belgilari: Neogen yotqiziqlarida shakllangan eroziyaga
uchramagan tipik bo‘z tuproqlar qizg‘ish tusli, gumusli qatlam qalinligi 45 sm,

og‘ir qumoq tuproq, eroziyaga uchragani gumusli qatlamining qalinligi 23sm,
eroziya ta’sirida yig‘ilib to‘plangan tuproqlarning tusi qizg‘ishroq qo‘ng‘ir
tusli, mexanik tarkibi og‘ir qumoq va yengil soz tuproqlardan iborat.
Lyoss yotqiziqlarida shakllangan tipik bo‘z tuproqlarning fizikaviy
xossalari. Lyoss yotqiziqlarida shakllangan tuproqning solishtirma og’irligi
3
3
3
2,65-2,66 g/sm , hajm og‘irligi 1,28-1,30 g/sm , ba’zan 1,36-1,53g/sm atrofida
37