Page 43 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

Ekspozitsiyaning ta’siri ayniqsa eroziya jarayonlariga, tuproqlarning
yemirilishiga olib keladi: Ekspozitsiyalar, yemirilgan tuproq miqdori, %.
Shimoliy -14 Sharqiy -30

Janubiy -38 G‘arbiy -18
Tog‘li hududlarda relyef tuproq paydo bo‘ishini hal qiluvchi omil
hisoblanadi. Tog‘ tuproqlarining ona jinslari mineralogik, kimyoviy tarkibi
hamda fizikaviy xossalariga ko‘ra xilma-xil. Uchlamchi davr cho‘kindisi,
otqindi tog‘ jinslarning nurash mahsulotlaridan iborat. Tog‘ oralig‘idagi vodiy
va pastliklarda har xil qalinlikda turli mexanik tarkibli to‘rtlamchi davr lyoss,
lyossimon yotqiziqlardan iborat. Tog‘ tuproqlarining tabiiy sharoiti har xil

balandlikda joylashgan bo‘lib dengiz sathidan 900 (1000-4000) 4100 metrgacha
joylashgan bo‘lib, bir-biridan farq qiladigan mintaqaga ajratish mumkin.
O‘zbekiston xududidagi tog‘larning balandligi va tuproq tiplari.
1.Baland tog‘lar: subalp mintaqa 1800-2000 metrdan 2600-2800
metrgacha bo‘lgan balanlikda, o‘tloqi-dasht qo‘ng‘ir va och qo‘ng‘ir tusli

tuproqlar esa 3000-4000 dam 5000 metrgacha bo‘lgan balandlikni Alp
mintaqaning och tusli qo‘ng‘ir tuproqlari egallagan.
2.O‘rta tog‘lar 1200-2300 metr balandlikda o‘tloqi-dasht o‘rmon, tipik
jigarrang tog‘ o‘rmon, qora qo‘ng‘ir tuproqlar joylahgan.
3.Past tog‘lar 900-1000 metrdan 1200 metrgacha bo‘lgan balandlikda
jigarrang tuproqlar tarqalgan.
4.Tog‘ oldi past tekisliklari 350-500 metrdan 600-800 metrda tipik bo‘z
tuproq, tog‘ yon bag‘rining 700-1000 metrdan 1400-1600 metrgacha bo‘lgan

balanlikni to‘q tusli bo‘z tuproq egallagan.
5.Tog‘ etaklaridagi to‘lqinsimon tekisliklarda, 250-300 metrdan 400-500
metrgacha bo‘lgan xududni och tusli bo‘z tuproq egallagan.
Iqlimi va gumus miqdori.
1.Subalp mintaqaning iqlimi mo‘tadil sovuq, yozi qisqa, salqin.Yog‘inlar

miqdori 400-800 mm, o‘tloqi-dasht qo‘ng‘ir tuproqda gumus miqdori 4-5%.
Alp mintaqaning iqlimi subalp mintaqadan ancha sovuq. Yog‘inlar miqdori
400-600 mm, och tusli qo‘ng‘ir tuproqning gumus miqdori 2-3% dan 5% gacha.
2.O‘rta tog‘lardagi o‘tloqi-dasht o‘rmon, tipik jigarrang tog‘ o‘rmonda gumus
miqdori 4-10%, qora qo‘ng‘irda yog‘inlar miqdori 500-600 mm.
3.Past tog‘lardagi jigarrang tuproqlarda gumus miqdori 4-5%, yog‘inlar miqdori
400-600 mm.

4.Tog‘ oldi past tekisliklari tipik bo‘z tuproqlarda yog‘inlar miqdori 300-500
mm, gumus miqdori 1,5-2 %, tog‘ yon bag‘ri to‘q tusli bo‘z tuproqlarda
yog‘inlar 400-500 mm.dan 600 mm; gumus miqdori 3-4 %.
5.Tog‘ etaklaridagi to‘lqinsimon tekisliklar och tusli bo‘z tuproqda gumus
miqdori 1,2-1,4%; 250-350 mm yog‘in yog‘adi.Bu viloyatlardagi tog‘
tuproqlari o‘zining rivojlanishi (evolyusiyasi), genezisi, morfolitogenetik,

43