Page 49 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

geologik jihatdan kompleks qoldiq, effuziv va intruziv jinslardan, devon va
karbon davri yotqiziqlaridan tashkil topgan.Yuqori Poleozoy erasi vulqonlari,
yura, o‘rta karbon davrlariga to‘g‘ri keladi. Yuqori poleozoy erasining

15metrdan qalin qoldiq effuziv yotqiziqlari Chotqol tog‘ining ko‘p maydonini
egallaydi. Qo‘riqxonaning yuqori tog‘li mintaqasining tuproq hosil qiluvchi
jinslari elyuviy va dellyuviy yotqiziqlar xisoblanadi. Tuproq hosil bo‘lish
jarayoni tog‘ jinslarining nurashi natijasida ro‘y beradi. Ko‘pchilik holatda
rel’ef va ona jinslar tog‘ ko‘chkinlari ta’sirida o‘zgarib turadi. Shu sababli
tuproq hosil bo‘lish jarayoni ona jinsga bog‘liq bo‘lib, hosil bo‘lgan
tuproqlarga ona jinsning xossa va xususiyatlari o‘tadi. Tog‘ tuproqlari haqida

to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish uchun tog‘larning qiyalik darajasini o‘rganish
muhimdir. Shimoliy qiyalik janubiy qiyalikdan o‘zining xossalari bilan farq
qiladi. Shimoliy qiyalik o‘zining o‘simliklar bilan yaxshi qoplanganligi,
eroziyaga kam uchraganligi, tuproq qoplamining qalinligi bilan janubiy
qiyalikdan keskin farqlanadi.

Iqlimi. Chotqol biosfera qo‘riqxonasining iqlimi Turon iqlim sharoitiga
to‘g‘ri keladi. Tog‘ iqlimining o‘ziga xos alohida xususiyatlariga uning quruq
va kontinentalligi, nur va quyosh radiatsiyasining kattaligi hamda havoning
yillik sutkalik amplitudasining kattaligi kabilarni keltirish mumkin. Tog‘
iqlimining alohida xususiyati havoning yillik va sutkalik o‘zgarishlaridir
[Stepanov I.N 1975]. O‘rta Osiyo tog‘ tizmalarining iqlim oqimining turlicha
aylanishi va iqlim elementlarining tarqalishiga bog‘liq. Ular o‘z navbatida
tog‘lardagi qiyalikning qanday joylashganligiga, havo oqimining aylanishiga,

dengiz sathidan qanday balandlikda joylashganiga bog‘liq. Masalan, shimoliy
va janubiy qiyalik bir xil balandlikda bo‘lishiga qaramasdan, ulardagi havo
harotati 1-1,5° C ga farq qiladi. Geografik joylashuviga qarab qo‘riqxona katta
2
miqdorda quyosh radiatsiyasini oladi. 135-136 kkal/sm , eng sovuq oy dekabr-
yanvar oylari bo‘lib, o‘rtacha yillik havo harorati -0,5°-2,0°C. Havo harorati

fevral oyidan bir oz yumshay boshlaydi va ushbu jarayon iyun oyigacha davom
etadi. Eng issiq oy iyul bo‘lib, o‘rtacha oylik harorat +24,3°C, iyun va avgust
oylarida esa +21 +22,2°C ni tashkil qiladi.
Tuproqning issiqlik xossasi. Tuproqning ustki qatlamining harorati
+42,2°C dan +39,5°C atrofida bo‘lib, yoz oylarida issiqlik +27,0 +30,0°C ga
etadi, tuproq harorati -18,8°, yanvar va fevral oylarida o‘rtacha +0,6°C ni
tashkil etadi.

Yillik yog‘inlar miqdori yil bo‘yi turlicha,yanvardan-aprel oyigacha jami
340-350mm yoki yillik yog‘inning 60 foizdan ko‘prog‘ini tashkil etadi.
Maksimum yog‘inlar aprelga (113,7mm), minimum iyul va avgust (1,0-
4,0mm) oylariga to‘g‘ri keladi. Umumiy yillik o‘rtacha yog‘in miqdori 759,30
mm ni tashkil qiladi. O‘rtacha 100-180 kun qor bilan qoplanib turadi. Qorning
qalinligi 6sm dan 30sm gacha bo‘ladi.

49