Page 50 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

Gidrografiyasi va gidrologiyasi. Boshqizilsoy daryosi, Boshqizilsoy
xo‘jaligi va Serkalisoydan oqib o‘tuvchi qo‘riqxonaning asosiy daryosi
hisoblanib, soylar turlicha nomlanib, hududlarga tarmoqlanib ketgan Daryoning

oqimi hamma joyda shiddatli. Boshqizilsoy havzasining umumiy maydoni 110
2
km .Tepadan oqib tushadigan suv 2000metr pastlikka tushadi, oqimning
uzunligi esa 21 km ni tashkil qiladi. Daryo suvlarining asosiy manbai
tog‘lardagi qor qoplami va yomg‘ir suvlari hisoblanadi. Yog‘in suvlari tuproq
tarkibidagi 20-60 tonna suvda oson eriydigan moddalarni o‘zi bilan oqizib olib
keladi.

8.14-rasm. Chotqol tog‘i 8.15-rasm. Chotqol tog‘i yaylovlari

Osimliklar dunyosi. O‘simliklar qoplami tuproqning eroziya
jarayonlariga qarshi ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Chim bilan qoplangan maydonlar
tuproqning qanchalik yuvilishga moyilligini belgilovchi omil hisoblanadi.
Eroziya jarayonining kechishida o‘simliklar bilan qoplangai maydonlar katta
ahamiyatga ega. Agar eroziyaga uchragan maydonlarning asosiy qismi qor va

yomg‘ir suvlari ta’sirida emirilgan bo‘lsa, u holda tuproqning yuvilish darajasi
tuproqning yuzasini qanchalik o‘simliklar bilan qoplanganligi orqali
aniqlanadi.Bir yillik ekinlar tuproq qoplamini himoya qilishdagi rolining
ahamiyatini baholash uchun o‘simliklar tarkibi va ularni almashlab ekishdagi
nisbatini, bir yillik ekinlarning vegetatsiya davri mobaynidagi ko‘k massasi
haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish kerak. Ko‘pgina olimlarning olib borgan
tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, o‘simliklar qoplami eroziyaning boshlanishi va

uning rivojlashishi jarayoniga qarshi eng muhim chora-tadbirlardan biri
hisoblanadi. Yer yuzasi o‘simliklar bilan yaxshi qoplanganda yog‘ingarchilik
miqdori oshsa ham eroziya jarayonining jadallashishi yuz bermaydi.
O‘simliklar bilan yaxshi qoplangan yam-yashil yaylovlarda suv oqimi katta
bo‘lmaydi, infiltratsiya tezligi esa yuqori, tuproq yuvilishi jarayoni esa juda sust

bo‘lib, u 0,5% va 1% dan oshmaydi. O‘simliklari yuvilib ketgan tuproqlarda
oqim katta bo‘lganligi tufayli infiltratsiya tezligi past bo‘ladi. O‘simliklar bilan
qoplangan tuproqlar yaxshi tarkibga va chidamli agregatlarga ega bo‘ladi.
O‘simliklar bilan qoplanganlik darajasi 70%dan kam bo‘lgan tuproqlarda oqim

50