Page 10 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

mavsumiy va sutkalik sikllariga bog‘liq holda o‘zgarish qonuniyatlari
aniqlandi. Ushbu qimmatli ma’lumotlar Qarshi cho‘lini o‘zlashtirishda va

turli meliorativ chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqishda asos bo‘lib xizmat
qildi.
Chirchiq-Angren havzasi bo‘yida tarqalgan tipik, to‘q tusli va tog‘

jigarrang tuproqlarining suv va issiqlik rejimining o‘rganilgan hududning
relef sharoiti va qiyalik ekspozitsiyasiga bog‘liq ravishda o‘zgarishi
N.Ataxanov, I.Turapov va A.Sultonovlar tadqiqotlarida batafsil

o‘rganilgan.
I.Turapov tomonidan ilk marotaba G‘arbiy Tyan-Shan tog‘ tizmasida
vertikal mintaqalanish tizimida tarqalgan tuproqlarning issiqlik rejimining
miqdoriy ko‘rsatkichlari aniqlangan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, subtropik

mintaqaning tog‘ jigarrang, to‘q tusli va tipik bo‘z tuproqlari issiqlik rejimi
bo‘yicha V.A.Dimo klassifikatsiyasiga muvofiq turli darajada
muzlaydigan tipga mansubligi aniqlangan. Tog‘ jigarrang va to‘q tusli bo‘z

tuproqlar issiqlik xususiyatlari nuqtai nazardan klassifikatsion bahosi
ishlab chiqilgan. G‘arbiy O‘zbekistonning bo‘z tuproqlar mintaqasidagi
qo‘riq, lalmi, sug‘oriladigan va mulchalangan tuproqlar sharoitida
tuproqlarning issiqlik rejimining shakllanish xususiyatlari aniqlangan.

M.Mazirovning tajribalarida G‘arbiy Tyan-Shan tog‘ tizmasida
vertikal mintaqalanish tizimida tarqalgan asosiy tuproq tiplarining issiqlik-
fizik xossalari, ularning tuproq profilida taqsimlanish qonuniyati,

tuproqlarning granulometrik tarkibi, fizik xossalari, namligi va
boshqalarga bog‘liq holda issiqlik sig‘imi, issiqlik va harorat
o‘tkazuvchanligining o‘zgarish qonuniyatlari ochib berildi.

Tuproq qatlamlarida harorat o‘tkazuvchanligining yuqori miqdori
tuproqlarning nam va havo tarkibining ma’lum konstantasiga to‘g‘ri
kelishi aniqlandi. Shuningdek, tuproqlarning asosiy fizik xossalari

(namligi, dispersligi, gumus miqdori va zichligi) va issiqlik-fizik
koeffitsientlari o‘rtasidagi miqdoriy nisbatlar aniqlandi.
Sug‘orish natijasida tuproqlarning issiqlik-fizik xossalarining
o‘zgarishi baholandi va ushbu xossalari bo‘yicha G‘arbiy Tyan-Shan

tuproqlarining bonitet shkalalari ishlab chiqildi.
R.Qurvontoev tomonidan O‘zbekistonning och tusli bo‘z tuproqlar
va cho‘l mintaqasi sharoitida haydalma qatlam zichligining optimal va

kritik qiymatlari aniqlangan hamda baholangan. Turli darajada zichlik
ko‘rsatkichlariga va mexanik tarkibga bog‘liq holda oziqa elementlari, tuz
va namlikning harakatlanish qonuniyatlari o‘rganilgan.

9