Page 9 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

O‘zbekistonda 1934 yildan boshlab S.N.Rijov rahbarligida qadimdan
sug‘oriladigan va sug‘orishga moyil tuproqlarning fizik xususiyatlari va

rejimlari o‘rganila boshlandi. Dastavval bo‘z tuproqlarning, keyinchalik
cho‘l va sahro tuproqlarining mexanik va mikroagregat tarkiblari,
solishtirma va hajm og‘irligi, g‘ovakligi, tuproqdagi suv shakllari va

rejimlari, tuproq havosi, uning termik xossalari va boshqa bir qancha fizik
ko‘rsatkichlari tekshirildi. Bu sohada S.N.Rijov, V.B.Gussak,
A.F.Ustinovich, S.P.Matuseevich, P.N.Besedin, M.U.Umarov,

I.N.Felitsiant, B.V.Gorbunov, A.A.Rode, X.Abduvohidov va I.Turapovlar
o‘z tadqiqotlarini olib borishgan. Tuproq strukturasi, tuproqlarni suv va
shamol eroziyasidan saqlash, eroziyani bartaraf qilish bo‘yicha
V.B.Gussak, P.N.Besedin, K.P.Paganyas, K.Mirzajonov, X.Maxsudov,

X.Xamdamovlar o‘z hissalarini qo‘shganlar.
Ekinlar hosildorligini oshirish, avvalo tuproqning xossa va
xususiyatlarini yaxshi o‘rganishni taqozo qiladi. Kundalik hollarda qishloq

xo‘jaligi ishlab chiqarishi tajribasida tuproqning xossalari, ayniqsa uning
fizik rejimlari e’tibordan chetda qolib, ekinlar hosildorligi asosan mineral
va organik o‘g‘itlar solish hisobiga oshiriladi.
Akademik V.R.Vilyams ta’biri bilan aytganda, tuproq unumdorligi

o‘simliklar hosildorligini muttasil oshiruvchi hayotiy omillar bo‘lib – oziq,
suv, havo, issiqlik va yorug‘lik hisoblanadi. Bu omillar mustaqil hech
qachon bir-birining o‘rnini almashtirmaydi, lekin o‘zaro munosabatda va

bog‘liqlikda bo‘ladi. Bu omillarni boshqarish, eng oldin tuproqning fizik
xossalarini bilishni va ularni yaxshilash tadbirlarini o‘rganishni taqozo
qiladi.

O‘zbekiston respublikasining g‘arbiy qismining cho‘l mintaqasi
sug‘oriladigan tuproqlarining suv-fizik, mexanik va boshqa fizik
xossalarini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar L.Tursunov

tomonidan olib borilgan. Tadqiqotlar davomida Xorazm vohasining
sug‘oriladigan tuproqlarining kimyoviy va mineralogik tarkibi, il
zarrachasining tarkibi va undagi kimyoviy elementlar migratsiyasi, yirik
chang va il zarrachalarining mineralogik tarkibi, tuproqlarning agrofizik

(mexanik tarkibi, agregat holati, hajm va solishtirma og‘irligi, g‘ovakligi,
suv xossalari, fizik-mexanik xossalari) xossalarini o‘rganishga oid keng
qamrovli ma’lumotlar olindi. Olingan ma’lumotlar asosida cho‘l mintaqasi

allyuvial tuproqlari gidromodul va tuproq-meliorativ rayonlashtirildi.
Qarshi cho‘lining asosiy tuproq tiplarining suv va harorat rejimi
E.Qarshiboev izlanishlarida o‘z aksini topadi. Bu tadqiqotlarda Qarshi
cho‘li tuproqlari suv va harorat rejimining hudud iqlimining yillik,

8