Page 155 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

porsheni diametri 8 sm, tayyorlangan “loy kulcha” ning diametri esa 5 sm
2
bo‘lganda, press manometri 25 kg/sm ga teng) 10 minut davomida
siqiladi. Belgilangan vaqtning o‘tishi bilan press bosimi kamaytiriladi va
so‘ngra “loy kulcha” larda qolgan namlik miqdori aniqlanadi. Agarda “loy
kulcha”lar shu siqilishdan so‘ng yaxshi sinsalar, tahlil tamom bo‘ldi deb

hisoblash mumkin. Bordi-yu “loy-kulcha”lar sinmasdan buklansa, bu
namunani qayta press ostida yana 20-30 minut davomida oldingi
belgilangan kuch bilan siqish taklif etiladi.

Namlikni aniqlash uchun “loy kulcha” lar sindirilib, oldindan
o‘lchangan va raqamlangan stakanchalarga solinadi, eng oldin ularning
ho‘l holatidagi og‘irligi topiladi. Qolgan ish tartibi gigroskopik namlikni
aniqlash va hisoblash usulida olib boriladi.

Tuproqning dala nam sig‘imini aniqlash

Dalada nam sig‘imi (DNS) ni aniqlashining laboratoriya va dala
uslublari mavjud. Quyida dalada statsionlar sharoitda bu gidrologik
ko‘rsatkichni aniqlash uslubini beramiz.
Ish tartibi: Dalada nam sig‘imi (DNS) aniqlanishi kerak bo‘lgan

maydondan 2x2 m, yaxshirog‘i 3x3 m kenglikda statsionar tajriba
maydonchasi ajratiladi. So‘ngra ajratilgan maydonchada to‘rt tomondan
balandligi 35-40 sm, dan iborat marzalar bilan zichlashtiriladi. Bundan

maqsad to‘yintirish uchun berilgan suv chetga chiqib ketmasligi shart.
Ayniqsa, qumli va qumloq tuproqlarda kengligi 1x1 yoki 2x2 m, balandligi
esa 30-35 sm dan iborat yog‘och yoki temir to‘siqlar qo‘llaniladi. SHu

usulda atrofdan ajratilgan tajriba maydonchasining o‘rtasiga solingan
suvni hisobga olish uchun millimetrlarga bo‘lingan reyka o‘rnatiladi.
Dastlab tajriba uchun ajratilgan maydoncha yaqinidan tuproq

kesmasi qaziladi. Unnng chuqurligi sizot suvigacha, agarda sizot suv sathi
3 m dan chuqurda joylashgan bo‘lsa 2,0-2,5 m chuqurlikkacha bo‘ladi.
So‘ngra vertikal profilda genetik qatlamlar ajratiladi va ularning
morfologik yozilmasi beriladi. Har bir genetik qatlamdan 1 metrgacha har

10 sm da, qolgan chuqurlikda sizot suvigacha har 20 sm dagi tuproq hajm
og‘irligi aniqlanadi. Bu, shu qatlam g‘ovakligini hamda uni to‘la
to‘yintirish uchun zarur bo‘lgan suv jamg‘armasini hisoblab chiqish uchun

zarur. Tuproqning g‘ovakligini va namligini bilganimizdan so‘ng ma’lum
qalinlikdagi tuproqni to‘la to‘yintirish uchun zarur bo‘lgan suv miqdorini
hisoblab chiqish mumkin. Masalan, 1 metr chuqurlikdagi tuproqning
g‘ovakligi o‘rtacha 50% tajribadan oldingi suv jamg‘armasi esa 1700

150