Page 156 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

3
m /ga teng. To‘la to‘yintirish uchun zarur bo‘lgan suv miqdori
quyidagicha hisoblanadi:

3
10000 x 1 x 50/100 = 3300 m /ga suv kerak bo‘ladi, ya’ni 330 mm
suv ustunini tajriba maydonchasida vujudga keltirish lozim. Ko‘pgina
tajribalar ko‘rsatadiki, tuproq mexanik tarkibiga ko‘ra uning 1 m li
3
qatlamini to‘la namlash uchun odatda, 1500-3500 m /ga suv etarli bo‘ladi.
Tuproq qatlamlari namligi yuqori bo‘lsa bu miqdor biroz kamayadi, past
bo‘lsa, aksincha bu miqdor oshadi. Yuqorida bayon etilgan ishlar

bajarilgandan so‘ng bevosita DNS ni aniqlashga kirishiladi.
Tuproqni to‘la to‘yintirish uchun hisoblab chiqilgan suv tajriba
maydonchasiga birdaniga berilmasligi lozim. Uni bir necha qismlarga
bo‘lib-bo‘lib berish kerak, chunki hamma suv birdaniga berilsa,

birinchidan suvning chetga chiqib ketish xavfi tug‘iladi. Ikkinchidan,
tuproq qatlamlarida havo bo‘shlig‘ining paydo bo‘lib qolishi bilan suvning
tuproqqa singish tezligi o‘zgaradi va nihoyat bu DNS ko‘rsatkichiga

teskari ta’sir etadi. Tuproqni suv bilan to‘yintirish ishlarini yaxshisi
kechasi olib borish lozim. Agarda buni iloji bo‘lmasa ishni ertalab
boshlash kerak. YOz kunlari havo haroratining ancha yuqori bo‘lishi
suvning fizik parlanishiga (suv yuzasidan) sabab bo‘ladi. SHuning uchun

tajriba oxirida 10-20 l suvni qo‘shimcha qo‘yish tavsiya etiladi.
Hisoblangan suv batamom berilgandan so‘ng tajriba maydonchasining
yuzasi namlikni tuproqdan parlanib ketishini kamaytirish maqsadida eng

oldin dag‘al bo‘lmagan o‘tlar yoki daraxt shox-shabbalari, polietilen
plyonka uning ustiga iloji bo‘lsa yana o‘t, shox-shabba va oxirida 35-40
sm li tuproq tortiladi. Bunda tuproq qatlamlaridagi ortiqcha suvlarning

pastki qatlamlarga oqishi uchun sharoit yaratiladi.
Ortiqcha gravitatsion suvlarning pastki qatlamlarga oqishi tuproq
granulometrik (mexanik) tarkibiga qarab xilma-xil tezlikda bo‘ladi.

SHuning uchun ham DNS tajriba tamom bo‘lgandan so‘ng ma’lum vaqt
o‘tishi bilan aniqlanadi. Binobarin, soz mexanik tarkibli tuproqlarda DNS
tajriba maydonchasi berkitilgan kundan boshlab 3-5, o‘rtacha mexanik
tarkibli tuproqlarda 2-3, engil va qumli tuproqlarda esa 1-2 kunlarda

aniqlanadi. Belgilangan kunlar o‘tishi bilan tajriba maydonchasining usti
ochiladi va undan kerakli qatlamgacha har 10 sm chuqurlikdan 3-5 marta
maxsus burg‘ular yordamida namuna olinadi. Namuna mo‘ljallangan

nuqtalardan konvert usulida, hech bo‘lmasa uchburchak usulida
maydonchaning markaziy qismiga yaqin joyidan tanlanadi. Agarda bu
nuqtalar maydonchaning chetki qismlarida joylashtirilsa, olingan
ma’lumotlar bir oz noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin, chunki maydonchaning

151