Page 159 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

yordamida elg‘ovak qilib teshiladi. So‘ngra bu stakanchalarga yarim
molekula suvini yo‘qotgan gips (CaSO4·2H2O) solinadi. Gipsning bu xilini

0
olish uchun oddiy alebastrni 48-72 soat davomida 110-120 S atrofida
quritiladi. So‘ngra shu alebastrdan xamir massa tayyorlanib maxsus
stakanchalar to‘ldiriladi. Bu stakanchalar ham qayta termostatga qo‘yiladi

(2-4 sutka). Yaxshi quritilgan stakanchalar biroz sovutilgach ularning yuza
qismi juda tekis qilib silliqlanadi, yon atrofida yopishgan xamir massalari
0
olib tashlanadi va yana termostatga 2-3 soat davomida (110-120 S)
qizdirilib, undan so‘ng maxsus eksikatorlar sovitilgach texnik tarozida
tortiladi va og‘irligi aniqlanadi. SHu bilan birga har bir stakancha
raqamlanib uning yuzasi aniqlanadi. Tajriba uchun iloji boricha ko‘proq
stakancha tayyorlash lozim (50-60 dona). Tayyorlangan gipsli so‘rg‘ichlar

orqali suv harakatchanligini dalada yoki laboratoriya sharoitida aniqlash
mumkin.
Dala sharoitida suv harakatchanligi odatda har bir genetik

qatlamlarda yoki maxsus (haydalma yoki haydalma osti) qatlamlarida
aniqlash mumkin. Buning uchun mazkur qatlamlarda gipsli so‘rg‘ichlar
uchun joy tayyorlaniladi va gipsli stakanchalarning yuza qismi bilan
tuproqqa bostirib qo‘yiladi. Har bir qatlamga 3-5 tadan gipsli so‘rg‘ichlar

qo‘yiladi. Kuzatish aniq soat davom etadi. Belgilangan vaqt o‘tishi bilan
gipsli so‘rg‘ichlar darhol tuproq qatlamlaridan olinib, biroz yopishib
qolgan tuproq zarrachalaridan tozalangandan so‘ng texnik tarozida

tortiladi va uning og‘irligi topiladi. Albatta, biz bunda stakancha
og‘irligining ortganini ko‘ramiz. SHu bilan bir vaqtda gipsli stakanchalar
o‘rnashtirilgan qatlamlardan tabiiy namlikni aniqlash uchun namunalar

olamiz. Harakatlanuvchi suv miqdori esa kuzatish vaqtida gips so‘rg‘ichga
2
qo‘shilgan og‘irlikni uning yuzasiga bo‘lish orqali hisoblanadi va g/sm
soat birligida ifodalanadi. Masalan, gipsli so‘rg‘ichning kuzatishgacha

og‘irligi – 25,522; kuzatishdan keyingi og‘irligi – 27,84 g; gipsli
2
so‘rg‘ichning yuzasi S=20,2 sm . bunda harakatchan suv miqdori
quyidagicha topiladi.
27,84-25,52=2,30 g, 2,30:20,2=0,113 g/sm soat.
2
Bu ko‘rsatkich olingandan so‘ng ma’lum maydonda bir sutka
davomida qancha suv iste’mol (sarf) qilinishi juda oson hisoblanadi.
Tuproqning tabiiy namligini aniqlash esa, tuproqning namlik

ko‘rsatkichiga qarab suv harakatchanligi o‘zgarishini ko‘rsatish va maxsus
grafik tuzish uchun zarur bo‘ladi.
Laboratoriya sharoitida ham ish xuddi shu tartibda olib boriladi.
Bunda biz fizik tahlil uchun tayyorlangan tuproq namunalarini maxsus

154