Page 210 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

tushuvchi to‘g‘ri quyosh radiatsiyasi eng ko‘p bo‘lganidan, janubiy
yonbag‘irdagi tuproq eng ko‘p isiydi, shimolga qaragan nishablardagi

tuproqlar eng kam isiydi. Janubga qaragan yonbag‘irlarning yotiq erga
nisbatan qiyaligi qancha katta bo‘lsa, u shuncha ko‘p isiydi. Havo ochiq
kuni kunduz davomida g‘arbiy yonbag‘irga quyosh radiatsiyasi qancha

tushsa, xuddi shunday qiyalikdagi sharqiy yonbag‘irga ham o‘shancha
quyosh radiatsiyasi tushadi. Ammo, qiyalik darajalari bir xil bo‘lgan g‘arbiy
yonbag‘ir, sharqiy yonbag‘irdan ko‘proq isiydi. Chunki, sharqiy yonbag‘irda

issiqlikning bir qismi ertalab tuproq va o‘simlikdagi shudringni
bug‘lantirishga sarflanadi. G‘arbiy yonbag‘irga esa quyosh radiatsiyasi
asosan tushdan keyin shudring yo‘q vaqtda tushadi va shuning uchun
yonbag‘ir ko‘proq isiydi.

Iqlimshunos olimlarning ma’lumotiga ko‘ra, janubga qaragan
0
yonbag‘irdagi 20 sm chuqurlikda 10 S li o‘rtacha oylik tuproq harorati
gorizontal erdagi o‘shancha chuqurlikdagiga qaraganda 5-10 kun erta

keladi, shimolga qaragan yonbag‘irdagi o‘shancha chuqurlikda esa 5-10
kun kechikib erishadi.
Yonbag‘irdagi yalang tuproq esa o‘simlik bilan qoplangan tuproqdan
ko‘proq isiydi. Masalan, YU.I.Chirkov ma’lumotiga asosan, hozirgi Sankt-

0
Peterburg shahri yaqinidagi qiyalik darajasi 20-22 bo‘lgan janubiy va
shimoliy qiyaliklardagi yalang va o‘simlik bilan qoplangan
yonbag‘irlardagi tuproqlar haroratlar farqi, iyul oyida yalang erlarda 10 sm

0
chuqurlikda o‘rtacha 16 ga, o‘t bilan qoplangan erlarda esa janubiy va
shimoliy yonbag‘irlardagi 10 sm chuqurlikda tuproqlar harorati farqi
0
o‘rtacha 7 ga teng bo‘lgan.
O‘simliklar qoplami tushuvchi quyosh radiatsiyasining ma’lum
qismini to‘sib qoladi. Shuning uchun o‘simliklar tagidagi tuproq yuziga
ochiq erdagi qaraganda quyosh radiatsiyasi oz tushadi va tuproq kam

isiydi.
Umuman olganda, o‘simliklar tagidagi tuproq harorati yozda ochiq
erdagidan pastroq, qishda esa issiqroq bo‘ladi. O‘rmondagi tuproq
haroratiga o‘rmon pardasi kuchli ta’sir ko‘rsatadi. O‘rmon pardasi kunduzi

quyosh radiatsiyasining ancha qismini to‘sib qoladi, kechasi esa samarali
nurlanish sababli tuproqning ortiqcha sovishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Bundan tashqari o‘rmondagi tuproq haroratiga xazon to‘shamasi

ta’sir qiladi. Xazon to‘shamasining issiqlik o‘tkazuvchanligi tuproqnikidan
kam. Shuning uchun xazon to‘shamasi bahorda tuproqning isishini
sekinlashtiradi, kuzda esa tuproqning sovishini kechiktiradi.
O‘rmondagi tuproq ustki qoplamining harorati yozda ochiq daladagi

205