Page 220 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

Janubiy ekpozitsiyada joylashgan tog‘ jigarrang tuproqlarning
harorat rejimi. Tog‘ jigarrang tuproqlarning janubiy ekspozitsiyasida

0
15 S ga teng izoliniya 5 sm qalinlikni aprel oyining boshida egallagan
bo‘lsa, may oyining ikkinchi dekadasi boshlarida 100 sm qalinlikkacha
etib borganligi kuzatiladi. Yozga qarab tuproq harorati hamma qatlamlarda

keskin ko‘tarila borishi va iyul oyida o‘zining maksimal darajasiga
ko‘tarilishi kuzatiladi.
0
Tuproqning ustki qatlamlarida 20 S izoliniyasi may oyining birinchi
dekadasi oxirida kuzatilgan bo‘lsa, u iyun oyining oxirida 100 sm
0
chuqurlikkacha etib borishi kuzatiladi. 24 S izomeniyasi 100 sm li
0
qatlamni avgust oyida egallaydi. Tuproqning ustki qatlamlarida 25 S ga
teng bo‘lgan harorat oqimi may oyining oxirida ko‘ringan bo‘lsa, avgust

0
oyida 60sm li qalinlikni egallagani kuzatiladi. 30 S dan yuqori bo‘lgan
tuproq temperaturasi uning yuqori 10 sm li qatlamiga xos bo‘lib, may
oyining o‘rtalaridan boshlab sentyabrning oyining boshlarigacha davom

etadi. Sentabr oyida janubiy qiyalikning 0-100 sm qatlamlariga nisbatan
katta miqdorda issiqlik zahirasi xarakterli holdir.
Shunday qilib, yoz davrida janubiy qiyalikning 0-100 sm li tuproq
qatlamlarida haroratning keskin ko‘tarilishi kuzatildi. Buning asosiy sababi

shundaki, bu davr ichida tuproq namligi parlanish jarayoni to‘la sarflanib
atmosferaning pastki qatlami va tuproqning ustki qatlami o‘rtasidagi
turbulent issiqlik almashish va tuproqqa o‘tadigan issiqlik oqimlarining

ko‘payishi bilan bog‘liqdir.
Relefning tuproq haroratiga ta’sirini o‘rganishda har xil chuqurlikda
sodir bo‘ladigan maksimal, minimal va tuproq harorati amplitudasining

tebranish miqdorining sutkalik o‘zgarish qonuniyatlarini aniqlash katta
ahamiyat kasb etadi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida janubiy
ekspozitsiya qiyaliklarida tarqalgan skeletli tog‘ jigarrang tuproqlarning

maksimal, minimal harorati va ulardagi sutkalik amplituda miqdorining
o‘zgarish jarayoni bo‘yicha quyidagi qonuniyatlarni aniqlash mumkin:
 Maksimal, minimal haroratlar aprel oyidan avgust oyiga qadar 0-

100 sm tuproq grunt qalinligida keskin ko‘tarilishi kuzatilgan bo‘lsa,
sentabr oyidan ularning ko‘rsatkichlari miqdoran keskin pasayishi
kuzatiladi.

 Maksimal haroratining oylik o‘rtacha miqdorining chuqurlik
bo‘yicha pasayib borishi, minimal harorat miqdori esa ko‘tarilib borishi
kuztiladi.

215