Page 252 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

§ 6.4. Elektr o‘tkazuvchanlikning tuproq namligiga bog‘liqligi

Yuqorida ko‘rib chiqilgan omillar orasida nisbatan sezilarli
darajadagi katta ta’sirlar tuproq namligi orqali ifodalanadi. Umumiy (Ω)
yoki solishtirma (σ) elektr o‘tkazuvchanlik qiymatining (yoki mos

ravishda uning teskari qiymatlari R va ρ) namlik bilan bog‘lanishini
tahliliy o‘rganish ishlari o‘tgan asrning 80-yillaridanoq boshlangan.
Laboratoriya va dala sharoitida amalga oshirilgan tajribalar natijalari

asosida mualliflar tomonidan tuproq namligi W va qarshiligi R o‘rtasida
quyidagi ko‘rinishdagi funksional bog‘liqlik mavjudligi tasdiqlangan:

W = const
R 2
Yoki aniqroq aytganda (Rivkind, Bajenova, 1936) quyidagi tenglikga
amal qilinadi:

W = a  b.
R 2
So‘nggi yillar davomida nisbatan alohida qismlar bo‘yicha batafsil

amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalarida ko‘rsatilishicha,
soddalashtirilgan yakunlar faqat elektr o‘tkazuvchanlik qiymatiga boshqa
omillarning ta’siri mavjud bo‘lmagan holatlardagina amal qilishi qayd

qilingan, jumladan harorat, tabiiy sharoit va tuproq tarkibidagi tuzlar,
tuproq zarrachalarining o‘lchamlari va boshqa omillarning ta’siri mavjud
bo‘lmasligi talab qilinadi. Bu ko‘rinishdagi qo‘shimcha holatlarning

hisobga olinishi esa nisbatan murakkabroq bo‘lgan tenglikni keltirib
chiqarish ehtiyojini tug‘diradi, ya’ni W = f (R).
Ushbu ko‘rinishda, A.P.Bajenova va T.L.Rivknid tomonidan

hisoblanishicha, bu funksiya tuproqning fizik – kimyoviy xususiyatlariga
bog‘liq holatda chiziqli yoki ko‘rsatkichli tipda bo‘lishi ta’kidlanadi.
Dolgov tomonidan quyidagi tipdagi formula tavsiya qilingan (Dolgov,
1937):

W = a  с,
R b
Bu yerda a va b – tuproqning xususiyatlariga bog‘liq bo‘lgan

konstantalar hisoblanib, bunda b qiymati har doim 1,5-2 ga yaqin bo‘lishi
anilangan, s qiymati esa R holatda namlik ma’nosini ifodalaydi, ya’ni

quyidagi formula asosida xisoblaniladi:
s = W R   .
Boshqa tadqiqotlarda (Nizenkov, 1932) quyidagi ko‘rinishdagi

formula taklif qilinadi:

247