Page 45 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik
P. 45
Unda tuproqning butun xossa va xususiyatlariga o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi. Biz bulardan ba’zilariga to‘xtalib o‘tamiz. Dastavval, mexanik
tarkib tuproqlarni harakterlaydigan asosiy ko‘rsatkich, bu ko‘rsatkich
asosida tuziladigan tuproq xaritalarida alohida tuproq tipchalari ajratiladi.
Mexanik tarkib – muhim agrofizik ko‘rsatkich hisoblanadi. Qumli,
qumloq, qumoq va soz tuproqlarda, bir xildagi fizik xossa va rejim
vujudga kelmaydi, albatta. Bu tuproqlar mexanik tarkib jihatdan bir-
biridan farqlanganliklari sababli o‘ziga xos fizik-mexanik xususiyatlarga
ega bo‘ladi.
Masalan, qumli tuproqlar uncha katta suv sig‘imiga ega emas, lekin
yaxshigina suv o‘tkazuvchanlik va yomon kapillyarlik xossalariga ega.
Soz tuproqlarda esa, aksincha, ularning suv o‘tkazuvchanlik xossasi
yomon, kapillyarlik xossasi yaxshi, ular katta nam sig‘imiga ega. Bu ikki
xil mexanik tarkibli tuproqlarda o‘ziga xos havo, suv va termik rejimlar
mavjud. Agarda bu ikkala tuproqni ishlov berish nuqtai nazaridan
baholasak, engil tuproqlarda yopishqoqlik, plastiklik kabi fizik-mexanik
xususiyatlar kam ifodalanganligi uchun ularga ishlov berish, hatto namlik
sharoitida ham tez amalga oshiriladi. Soz tuproqlar katta yopishqoqlikka
ega bo‘lganligi uchun ularga ishlov berish juda qiyinlik bilan, faqatgina
ma’lum optimal namlik darajasidagina amalga oshiriladi. Bunday
misollarni juda ko‘plab keltirish mumkin.
Mexanik tarkib muhim meliorativ ko‘rsatkichdir. Bajarilishi shart
bo‘lgan hamma meliorativ tadbirlar (sho‘r yuvish, qayta sho‘rlanishga
qarshi kurashish, zovur tarmoqlarini o‘tkazish va hakozo) tuproqning
mexanik tarkibi ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda
tuproqning mexanik tarkibini har tomonlama va chuqur o‘rganish
natijasida mexanik tarkibni aks ettiruvchi xaritalar tuzish maqsadga
muvofiq hisoblanadi.
Bu xaritalarning tuzilishi, albatta, agrotexnik va meliorativ
tadbirlarni ishlab chiqishda asosiy material bo‘lib xizmat qiladi.
Quyida Xorazm vohasida L.Tursunov tomonidan tuzilgan shunday
xaritalardan birini havola qilamiz (9-rasm).
42
