Page 49 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

II - BOB. TUPROQNING UMUMIY FIZIK VA FIZIK-MEXANIK

XOSSALARI

§2.1. Tuproqning hajm va solishtirma og‘irligi

Tabiiy sharoitda tuproq mexanik zarrachalarining birikmasi-
agregatlardan iborat bo‘ladi. Shuning uchun ham, biz ayrim sof mexanik
zarrachalarning hamda agregatlardan tashkil topgan tuproqning massasini

(og‘irligini) farqlashimiz kerak.
Tuproqning hajm og‘irligi. Tuproqning hajm og‘irligi deb, tabiiy
holatdagi bir kub santimetr quruq tuproqning (havosi bilan) gramm
hisobidagi massasini shu hajmdagi 4 C da olingan suv og‘irligiga bo‘lgan
0
3
nisbatiga aytiladi va g/sm bilan ifodalanadi.
Tuproqning hajm og‘irligi juda o‘zgaruvchan bo‘lib, asosan,
agregatlarning zichlashish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Ustki haydalma

3
qatlam, odatda, kichik hajm og‘irligiga (1,1-1,3 g/sm ) ega, chunki bu
qatlamda agregatlar g‘ovak joylashgan bo‘ladi. Quyi qatlamda agregatlar
miqdori kamayib borganligi hamda agregat va zarrachalarning zich
joylashganligi tufayli bo‘shliqlar miqdori kamayib boradi, natijada hajm

3
og‘irlik ortadi (1,5-1,7 g/sm ). Strukturali tuproqlarning yuqori qatlamlari
kichik hajm og‘irlikga ega bo‘lib, u butun vegetatsiya davomida
o‘zgarmay turishi mumkin.

O‘zbekiston tuproqlarida agregatlarning kamligi hamda ularning
suvga chidamsizligi hajm og‘irligini vegetatsiya davomida juda o‘zgarib
turishiga olib keladi. Sug‘orish suvlari agregatlarni buzadi va ularni

yanada zichlashishiga sabab bo‘ladi. Yangi sug‘oriladigan erlar asta –
sekin zichlashib tuproq qovushmasining zichligi jihatidan o‘rtacha o‘rinda.
Turli tipdagi o‘rtacha o‘rinda turadi. Turli tipdagi sug‘oriladigan tuproqlar

qovushmasining zichligi jihatidan bir biriga yaqin turadi shunday bo‘lsa
ham sahro zonasidagi va gidromorf tuproqlar, ayniqsa, kuchli zichlashgan
bo‘ladi. Umuman, quyi qatlamlardagi tuproqning hajm og‘irligi ustki
qatlam tuproqning hajm og‘irlikka nisbatan kattaroq bo‘ladi. Eng katta

hajm og‘irlik haydalma osti qatlamiga to‘g‘ri keladi.
S.N.Rijov haydalma qavat tagidagi zichlashgan qatlam, ya’ni plug
tovoni sug‘orish vaqtida berilgan suvning va qisman tuproqqa ishlov

berish texnikasining tuproq strukturasini buzishi va tuproqni zichlashtirishi
tufayli vujudga keladi, degan fikrni bayon qildi. Shuning uchun ham
qadimdan sug‘oriladigan tuproqlarning haydalma osti qatlamlari
birmuncha katta hajm og‘irlikka ega (1,60-1,80 g/sm ni tashkil etishi
3
46