Page 52 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

chirindisi kam tuproqlarda esa solishtirma og‘irlik birmuncha yuqori
3
(2,60-2,30 g/sm ) bo‘ladi.
Tuproqning solishtirma og‘irligi kam o‘zgaruvchan ko‘rsatkich.
Uning o‘zgarishi tuproqda nurash jarayoni bilan bog‘liq. Keyingi yillarda
olib borilgan tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, surunkali sug‘oriladigan

erlarda birlamchi minerallarning parchalanishi natijasida ikkilamchi og‘ir
(soz) minerallar paydo bo‘lib, tuproqning massasi ortib kelmoqda.
L.Tursunov ma’lumotiga ko‘ra, Amudaryoning quyi oqimi

tuproqlarida bir oz miqdorda magnetit, limonit, gematit va boshqa shunga
o‘xshash og‘ir minerallarning shakllanishi qadimdan sug‘oriladigan
o‘tloqi-allyuvial tuproqlarning solishtirma og‘irligining ortishiga olib
kelmoqda.

Tuproqning solishtirma og‘irligi faqatgina laboratoriya sharoitida
maxsus shisha asbob (piknometr) lar yordamida o‘rganiladi.
Solishtirma og‘irlik ko‘rsatkichi tuproqlarning mineralogik tarkibini

aniqlashda hamda tuproq g‘ovakligini hisoblashda qo‘llaniladi.

§2.2. Tuproqning g‘ovakligi
Tabiiy joylashuvi buzilmagan tuproq bo‘shliqlarining umumiy

hajmiy yig‘indisiga tuproq g‘ovakligi deyiladi. Tuproqning g‘ovakligi
uning solishtirma og‘irligi (SO) bilan hajm og‘irligiga (HO) bog‘liq.
Ularning o‘zgarishi g‘ovaklikda o‘z ifodasini topadi.

Tuproqning g‘ovakligi uning muhim xususiyatlaridan biridir.
G‘ovakliklarning mavjudligi aeratsiya (havo almashinish) va suv
harakatiga ijobiy ta’sir etadi.

Tuproqning g‘ovakligi uning strukturali holatiga, mexanik elementlar
hamda ularning tuproq qatlamlarida joylashish tartibiga (kvadrat, rombik,
oktaedr, kub, geksagonal va h.k.) qarab o‘zgarib boradi (10-rasm).

10-rasm. Tuproq bo‘lakchalarining joylashish tartibi:
a) kubsimon; b) geksagonal shaklda joylashishi

Strukturali bo‘lakchalarni kubsimon holatda joylashtirilganda ular
g‘ovak joylashgan bo‘lib, nazariy hisob - kitoblarga qaraganda

49