Page 53 - QODIROVA D. ТУПРОҚ ФИЗИКАСИ elektron darslik

bo‘lakchalar orasidagi g‘ovaklik umumiy sistemaning 47,6 % ini tashkil
etadi. Bo‘lakchalar geksagonal shaklda joylashganda esa havo bilan band

bo‘lgan g‘ovaklik 26 % bo‘ladi (10 rasm). Xulosa qilib aytganda, tuproqda
qanchalik bo‘lakchalar ko‘p bo‘lsa, ular shunchalik g‘ovak joylashadi va
aksincha, strukturasiz tuproqlarda esa mexanik elementlar, qanday shaklda

joylashishiga qaramay ular zich bo‘ladi va natijada umumiy g‘ovaklik
keskin pasayadi. Odatda, chirindiga boy, strukturali tuproqlar eng katta
g‘ovaklikka ega bo‘ladi. Bunday tuproqning ustki qatlamida umumiy

g‘ovaklik 60-70 % ni tashkil etishi mumkin. Bu, birinchidan, tuproqda
katta g‘ovakliklar, har xil hashorat va tuproq jonzotlarining inlari, ildizlar
qoldirgan bo‘shliqlar hisobiga bo‘lsa, ikkinchidan, tuproqning har xil katta
- kichiklikdagi bo‘lakchalarining g‘ovak joylashishi hisobiga bo‘ladi.

G‘ovaklik pastki qatlamlar tomon kamayib boradi.
Tuproq g‘ovakliklarining shakli va diametri har xil bo‘lishi mumkin.
Tuproq zarrachalari va bo‘laklari o‘rtasidagi kovaklarning katta -

kichikligi, shakli hamda soniga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Mayda kovak tuproqlar, kovaklarning diametri 1 mm dan kichikroq
bo‘ladi (lyosslar);
Kovak tuproqlar, kovaklarning diametri 1-3 mm gacha (bo‘z

tuproqlar, strukturali bo‘laklardagi kovaklar);
G‘alvirak tuproqlarda diametri 3 mm dan 5 mm gacha bo‘lgan
kovaklar uchraydi;

Teshik tuproqlar bunday tuproqlardagi bo‘shliqlarning diametri 5
mm dan 10 mm gacha bo‘ladi;
Serkovak tuproqlar, bunday tuproqdagi bo‘shliqlar diametri 5 mm

dan 10 mm gacha bo‘ladi;
Naysimon kovak tuproqlar, bunday tuproqlarda er qazuvchi yirik
jonivorlarning inlari bo‘ladi.

Agarda tuproq yuzasida yoriqlar mavjud bo‘lsa, ular katta-
kichikligiga qarab quyidagilarga bo‘linadi:
Kichik yoriqli tuproqlar, bunday tuproqlarda yoriqlarning eni 3 mm
dan kichikroq bo‘ladi;

Darz ketgan tuproqlar, bunday tuproqlardagi yoriqlarning eni 3 mm
dan 10 mm gacha bo‘ladi;
Yoriq (tirqishli) tuproqlar, bunday tuproqdagi yoriqlarning eni 10

mm dan ortiq bo‘ladi.
Shunday qilib, tuproqning kovakligi muhim morfologik belgi bo‘lib
xizmat qiladi. U tuproqda yashayotgan butun tirik organizmlarni havo,
oziqa moddalari va suv bilan ta’minlaydi. Keyingi yillarda tuproq

50