Page 74 - Asia Tenggara dalam Kurun Niaga 1450-1680 Jilid I - Tanah di Bawah Angin - Anthony Reid
P. 74

ASIA TENGGARA D ALA           M   KURUN NIAGA 1450-1680



                  d a g i n g ,   m e r u p a k a n   s u m b e r   u t a m a   d a g i n g   di  d a e r a h -d a e r a h   di  mana  I s l a m

                  belum masuk. Orang E r o p a   b e r p e n d a p a t   b a h w a   babi Asia T e n g g a r a   l e b i h   s e h a t

                  daripada babi  d i   E r o p a   (La L o u b e r e   1691: 38; P a l le g o i x   1854  I :  213; M o r ga

                  1609: 254).  Orang Islam  m e n d o r o n g   p e t ern     a k a n   kambing  s e b a g a i   p e n g g a n t i

                  babi,  m e s k i p u n   kambing sudah ada ( s e b e l u m   Islam)  h i n g ga   s e j a u h   S u l a w e s i ,

                  tapi  belum  sampai  ke  F i l i p i n a   (Ma  Huan  1433:  9 2 ,   101,107;  P e l r a s   1981:

                  157). D i   s e l u r u h   Asia T en g ga r a ,   k i j a n g   liar d i b u r u   untuk d i a m b i l   daging dan
                  k u l i t n y a ,   s e d a n g k a n   k u d a   y a n g   sudah  dijinakkan  uuga  dimakan  di  b a n y a k

                  bagian I n d o n e s i a )   t e l a h   t e r s e b a r   hingga K e p u l a u a n   S u n d a   K e c il   d a n   S u l a w e s i ,

                  t a p i   belum sampai k e   F i l i p i n a .


                           K e n d a t i   konsumsi  daging  r e l a t i f   r e n d a h ,  peternakan  h e w a n   untuk  di­
                  p e r d a g a n g k a n   t e l a h   berkembang untuk d i p a s a r k a n   k e   k o t a - k o t a ,  dan t e r d a p a t

                                                               u
                  kapal y a n g  m e n g a n g k u t  t e m a k  hid  p  antarpelabuhan. " D i  j a l a n - j a l a n  r a y a  orang
                  m e n gg i r i n g   ternak untuk dijual,  m e n u n g ga n g   k u d a   untuk dijual," tulis Ram

                  Karn  h e n g   (1293: 2 6 )   tentang n e g e r i   i m p i a n n y a   di Sukhothai. Bali dan Madura

                  s u d a h   m e n g e k s p o r   t e r n a k   ke J a w a   pada abad  ke-14,  sebagaimana y a n g   t e r u s

                  m e r e k a   l a k u k a n   s e l a m a   berabad-abad, karena "domba, b i r i - b i r i ,   k e r b a u ,   t e rn a k ,
                  u n g g a s ,   d a n   anjing"  t e r m a s u k   " u p e t i "   y a n g   dikirim  k e   M a j a p a h i t   (Nag  a r a ­

                  kert     m a   1365: 31) D i   l u a r   k o t a   A c e h ,   " o r a n g   d e s a   h i d u p   d e n g a n   m e m e l i h a r a

                  k e p a l a - k e p a l a   t e r n a k   atau u n g g a s ,  t e r u t a m a   m e r e k a   y a n g   t i n g g a l n y a   d i   d e k a t

                  k o t a ,  t e m p a t n y a   m e n g i r i m   temak  setiap  m i n g g u   u n t u k   dijual,"  s e d a n g k a n

                  p a d a n g - p a d a n g   r u m p u t   d i   atas p e r b u k i t a n   " p e n u h   dengan k e r b a u "   (Dampier

                  1699: 91, 89). Di M a k a s a r ,   p a d  a tahun 1609, orang Belanda bisa membeli lima

                  p u l u h   h i n g g a   enam puluh e k o r   kerbau d a r i   s a t u   orang pemilik (Pelras  1981:

                  157).  P a d a   u m u m n y a   o r a n g   E r o p a   m e m p e r o l e h   cukup daging d e n g a n   h a r g a
                  y a n g   m e r e k a   r a s a   pantas.  S a t u   r i a l   S p a n y o l   (dua  g u l d e n )   bisa  m e m p e r o l e h

                  t i g a   p u l u h   h i n gg a   enam puluh e k o r   a y a m   d i  pedalaman J a w a   t a h u n   1640-an,

                  m e s k i p u n   h a n y a   t i g a   e k o r   d i   M a n i l a   pada tahun  1580-an. Seekor kerbau y a n g

                  b a g u s   b e r h a r g a   e m p a t  r i a l  d i   M a n i l a ,  t u ju h   hingga s e m b i l a n   r ia l   di Banten pada

                  t a h u n   1596, em pat h i n g g a   lima rial di J e p a r a ,   t a p i   h a n y a   dua r i a l   d i  p e d a l a m a n

                  J a w a   ( v a n   G o e n s   1656: 181; Ver h a e l   1 5 9 7 : 2 5 ;   M e n d o z a   1583: 150).

                           Ada  a l a s a n   untuk  p e r c a y a   b a h w a   k o n s u m s i   d a g i n g   b a g i  orang  Asia

                  Te n gg a r a   b e r a n gs u r - a n g s u r   m e n u r u n ,   k e r a ga m a n   maupun  b e s a m y a ,   begitu

                  p e n g a r u h   a g a m a - a g a m a   dunia m e n j a d i   lebih kuat. Ma Huan s e n d i r i   (1433: 93)

                                                                                                          J
                  s e b a g a i   p e n g a n u t   agama Islam, t e r c e n g a n g   melihat makanan orang  a w a   bukan
                  Islam: "sangat kotordan  u r u k - b i n a t a n g - b i n a t a n g s e p e r t i  ular, semut, dan s e m u a
                                                  b


                                                                    40
   69   70   71   72   73   74   75   76   77   78   79