Page 122 - Geologiya va mineralogiya elektron o‘quv qo‘llanma. Sodiqova G., Usmonova M.

3. Uran usulini izohlab bering?

4. Tog‘ jinslari yoshini aniqlashning palentologik usuli qanday aniqlanadi?

16-MASHG‘ULOT

Mavzu: Tog‘ jinslarining mineral va kimyoviy tarkibi, ularning tuproq hosil

bo‘lishidagi ahamiyati

Tog‘ jinslarining tarkibi minerallardan tashkil topgan bo‘lib, ular shartli

ravishda birlamchi va ikkilamchi minerallarga bo‘linadi. Birlamchi minerallar,

asosan, magmatik tog‘ jinslari yemirilish jarayonida hosil bo‘lgan geologik

yotqiziqlar va tuproq tarkibiga o‘z strukturasi va kimyoviy tuzilishini deyarli

o‘zgartirmagan xolatda o‘tadi. Birlamchi minerallar asosan yirik qum, chang

zarrachalari tarkibida kvars, dala shpatlari (ortoklaz, mikroklin, natriyli va oxakli

plagioklazlar), slyudalar (biotit, muskovit), rogovaya obmanka, avgit, magnetit,

gematit, apatit va boshqa minerallar kiradi.

Masalan, kristall tog‘ jinslari tarkibida dala shpatlari 60%, rogovaya obmanka

va avgitlar 20%, slyudalar 3%, kvarslar 10%, magnetit va gematitlar 3%, apatitlar
1%ni tashkil kiladi. Tog‘jinslarida kvars asosan boshka minerallar bilan aralashgan

xolda uchrab oq, kulrang, sariq, yashil, xavorang va boshka ranglarda bulishi
mumkin. Bu minerallar kattiy holatda bo‘lib, kremnekislorodli tetraedrlarni tashkil

qiladi. Kremniy (Si4+) ioni turtta kislorod ioni (O2) bilan birikib tetraedrni tashkil
qiladi. Silikat va alyumosilikatli minerallar kremnokislorodning getraedrlaridan

tashkil topgandir, shuning uchun ular lentasimon va xalqasimon strukturalarni hosil

qiladi.

Dala shpatlari xam tog‘ jinslarining asosini tashkil etib, alyumosilikatlardan

iboratdir, ular izomorf aralashma, ya’ni alyumokremniy birikmalari kaliy, natriy va

kalsiydan iboratdir. Dala shpatlari ikki guruxdan - kaliy-natriy va natriy ishqorli yoki

plagioklazlardan iborat buladi. Birinchi guruxga ortoklaz va mikroklin, ikkinchisiga

esa albit va anortit minerallari kiradi. Ortoklaz K (AlSi3Og) monoklin singoniya

bo‘yicha kristallanadi. Mikroklin K (AlSi 3O 2) tri klinli singoniyani hosil kiladi.

Plagioklazlar triklin singoniya shaklida albit va anortit birikmalarini tashkil kiladi.