Page 134 - Geologiya va mineralogiya elektron o‘quv qo‘llanma. Sodiqova G., Usmonova M.

1. Tuproqdagi yirik zarrachalar qanday aniqlanadi?

2. Loy va kolloid zarrachalar tarkibidagi minerallarni elektron mikroskop

yordami bilan aniqlash

3. Tuproq loy qismidan elektron mikroskosda tekshirish uchun namunalar

tayyorlash.

4. Tuproq namunalari qanday tayyorlanadi?

18-MAShG‘ULOT.

Qum zarrachalari tarkibidagi minerallar va ularning tuproq hosil bo‘lishi

jarayonida o‘zgarishi

Tuproq tarkibidagi birlamchi minerallarning miqdori mexanik zarrachalar

uzgarishi bilan bevosita bog‘liqdir. Xozirgi davrgacha O‘zbekistonda tuproqning

qum va chang zarrachalari tarkibidagi minerallar o‘rganilgan (Tursunov, 1980,

1993; Ismatov, 1989; Genusov, Pervushev-skaya, 1966; Morozova, 1970).

Och tusli qo‘ng‘ir-o‘tloqi cho‘l tuproqlar mayda kum zarrachalarining

mineral tarkibi. Bu toifadagi tuproqdar O‘zbekistonning baland tog‘larida keng

tarkalgan bo‘lib, 540 ming gektar maydonni tashkil etadi. Bu yerlar chorvachi-

likda yaylov bo‘lib xizmat qiladi. Yil davomida bu tuproqlar qor va muzliklar

tagida qolib, fakat bahor va yozda o‘simliklar rivojlanib, tuproq ustki qatlamida

chimni hosil qiladi. Sutka mobaynida havo va tuproqning harorati keskin

o‘zgarib turadi, natijada bu yerlarda tog‘ jinslarining fizik va mexanik yemirilishi

rivojlangan bo‘ladi. Tuproq hosil qiluvchi ona jinslarda granitlar, slaneslar,

kumtosh, ohaktosh va delyuvial soz-lar ishtirok etadi. Chotqol, Qurama va Hisor

tog‘larida bu tuproqlar magmatik va metamorfik jinslarining ustida hosil bo‘lib,

mexanik tarkibini asosan shag‘al, qum, chang zarrachalari tashkil etadi. Kum

zarrachalarining miqdori 30—40% bo‘lib, ularning miqdori kesim chuqur-ligi ona

jinsiga tomon ko‘payib boradi. Mayda qumning tarkibida kvars 46—47%, dala

shpati 11 — 17%, jins bo‘laklari 23—26%, muskovit 2—5%, biotit 6—10%,

qolgan qismini gematit-limonit, magnetit-ilmenit, ley-koksen, rogovaya

obmanka, epidot kabi ogir minerallar tashkil qiladi (Ismatov, 1989). Kvars,

muskovit, biotit yuqori, dala shpatlari, jinslarning bo‘laklari esa kesimning pastki