Page 136 - Geologiya va mineralogiya elektron o‘quv qo‘llanma. Sodiqova G., Usmonova M.

mayda qum zarrachalari 4—6% ni tashkil etadi, uning tarkibida kvars 42—49%,

dala shpatlari 13—15%, jins bo‘laklari 17—18%, musko-vitlar 6—7%, biotit 11

— 12%, xloritlar 2—3% mikdorida uchraydi (23-rasm). Tog‘ jins bo‘laklari va

biotitning mikdori ona jinsida yuqorida hosil qilingan tuproq katlamlaridan ko‘ra

biroz kuprokdir. Dala shpatlari ortoklaz va mikroklindan iborat bo‘lib, oz miqdorda

seritizatsiyalangan va pelitizatsiyalangandir, ya’ni ikkilamchi jarayonlar bilan

qoplangan. Biotit va muskovit minerallari O‘zbekistonning janubiy tog‘ jinslarida
va ularning ustida hosil bo‘lgan to‘q tusli bo‘z tuproqlarida ko‘proqdir. Sababi

asosan geologik yotqiziqlarning yoshligi, bioklimatik sharoitning ta’siri mineral
qismining sekinlik bilan yemirilishiga bog‘liqdir. Tuproq qum qismida og‘ir

zarrachalar, klastik, epigenetik, autigen minerallaridan iboratdir. Klastik va epigen
minerallarga kiradigan gematit va ilmenit zarrachalar og‘irligiga nisbatan bu

tuproqdarda 15—30% ni tashkil etadi.

Biroq soz yotqiziqlari ustida hosil bo‘lgan to‘q tusli bo‘z tuproqdarda uning

mikdori ikki baravar kuprokdir. Bu minerallarning bulakchalari notugri formada

bo‘lib, uzunchok, qirrali, o‘tuvchi nurlarda qora va qaytuvchi nurlarda

metallsimon yaltiroq qora-ko‘k rangda bo‘ladi. Tuproq kesimi bu minerallarning

mikdoriga qaraganda deyarlik keskin qatlamlarga bo‘linmaydi. O‘zgarishga moyil

bo‘lgan minerallar Xisor tog‘lari tuprog‘ida 50—55%, turgunlari esa 40—46%

ni tashkil etadi. Ularning miqdori tuproq kesimida uzgarib turadi.

Tipik buz tuproqlar mayda qum zarrachalarining mineral tarkibi.

Tipik buz tuproqdar asosan lyossimon yotqiziklar ustida hosil bo‘lib, kimyoviy

va mineral tarkibi bilan ona jinslariga juda uxshashdir. Shuning uchun mayda kum

zarrachalari bu tuproqdarda 5—10% ni tashkil etadi, oz mikdorda kum

zarrachalarining gumusli k,atlamida yigilishi kuzatiladi, buning sababi mayda

chang va loy zarrachalari yog‘ingarchilik yoqqanda tuproqning pastki

qatlamlariga tomon yuviladi. Bu tuproqdar respublika-miz bo‘yicha 3051 ming

gektarni tashkil etadi. Tipik buz tuproqlar qum qismi slyuda — dala shpati —

kvars assotsiatsiyasiga xos birlamchi minerallardan iborat bo‘lib, ularga

qo‘shilma sifatida magnetit-ilmenit, gematit-limonit, epidot va rogovaya

obmanka kabi minerallardan iboratdir. Tipik buz tuproqdari mayda kum