Page 135 - Geologiya va mineralogiya elektron o‘quv qo‘llanma. Sodiqova G., Usmonova M.

k,ismida tuplangandir (23-rasm), buning asosiy sababi, tuproq, mineral k,ismining

k,alinligi 50-60 sm dan iborat bo‘lib, iqlim va joyning sharoiti bilan bevosita

bog‘liqdir.

Tog‘ jigarrang tuproqlari mayda qum qismining mineral tarkibi.

Tog‘ jigarrang va qo‘ng‘ir tuproqlar respublikamiz bo‘yicha 1662 ming gektar

maydonni tashkil etadi (Rыjov va boiщalar, 1975). Magmatik tog‘ jinslar (kvars-

porfir) ellyuviyda hosil bo‘lgan jigarrang tuproqlarda kum zarrachalarining
mikdori 20—25% ni tashkil etib, uning miqdori ona jinsiga yaqinlashgan sari

ko‘payib boradi. Biroq mayda kum zarrachalari 10—15% ni tashkil etadi, sozlar
ustida hosil bulgan tuproqlarda esa qumning miqdori juda ham kamdir. Demak,

tuproq yirik zarrachalarining mikdori ona jinsining tabiati bilan chambarchas
boglikdir. Bundan tashqari yuqori qavatlarda yemirilish jarayoni pastki qismlarga

nisbatan ko‘p bo‘lgani uchun qumning mikdori tuproq kesimida har xil-dir.

Elyuviyda hosil bo‘lgan jigarrang tuproqdarning mayda kum qismida kvars

47—52%, jins bulaklari 4—11%, dala shpatlari 12—22%, muskovit 4,0—4,5%,

biotit 4,0—5,0% ni tashkil etadi. Kvarsning mikdori yuqori va o‘rta qatlamida

kamayib ketadi. Dala patlari, muskovit va biotit xam shu ax,volda tuproq;

kesimi bo‘yicha o‘zgaradi. Ammo tog‘ jinslari bo‘laklari kesimning o‘rta va

yuqori katlamlarida ko‘payib boradi. Mineral miqdorini qum ga nisbatan tuproqda

x,isoblaganimizda birlamchi minerallarning kesimini o‘rta va yuqori katlamlarida

ko‘payishini aniqlaymiz. Jigarrang tuproqlar qanday tog‘ jinslaridan hosil

bo‘lishidan qat’iy nazar, chuqurlikka karab yemirilish energiyasining mikdori

kamayib boradi. Shuning uchun asosiy birlamchi minerallarning miqdori kum

tarkibida kesimni o‘rta va yukori qatlamlarida kupayadi.

To‘q tusli bo‘z tuproqdar mayda qum zarrachalarining mineral

tarkibi. Bu guruxdagi tuproqdar respublikamiz bo‘yicha 1055 ming gektarni

tashkil qilib, tog‘li rayonlarda keng tarkalgan. Bu yerlar asosan, bogdorchilik,

uzumchilik va galla ekinlari bilan band bo‘lib, uzining serhosilligi bilan ajralib

turadi. To‘q tusli bo‘z tuproq-lar lyoss va lyossimon, delyuvial va prolyuvial

yotqiziqlar ustida hosil bo‘lib, kam mikdorda magmatik va metamorfik tog‘

jinslari elyuviy va delyuviyda ham uchrab turadi. Ularning mexanik tarkibida