Page 142 - Geologiya va mineralogiya elektron o‘quv qo‘llanma. Sodiqova G., Usmonova M.

tarkibi dagi minerallar dala shpatlari, slyudalar, amfibol va piroksenlar ma’lum

miqdorda yemirilib, tuproq kesi- mining yukori va o‘rta katlamlarida tuplanadi.

Asosan bu mintakalarda tog‘ jinsi va tuproqdagi qum zarrachala ri maydalanib,

chang va loy zarrachalari borgan sayin ko‘payib, fizik va mexanik yemirilish

jarayonlari rivojlanib boradi. Natijada bo‘z tuproqlarning loy va chang qismida

gidroslyudalar va labil silikatlar, ya’ni o‘z strukturasini kengaytiradigan minerallar

borgan sari ko‘payadi.

Respublikamizda dehqonchilik asosan yerlarni sug‘orish bilan chambarchas

boishkdir. Iqlimning issiqligi va atmosfera yog‘inining kamligi rivojlanayotgan

o‘simlik uchun namni yetkazib bera olmaydi, shuning uchun Sug‘orish usuli bilan

tuproq qatlami yetarli darajasida namlantiriladi. Sug‘orishiladigan viloyatlarda

tuproq tarkibiga ko‘shimcha ravishda kimyoviy va mineral moddalar oqar suv

yordamida olib kelinib, yerlarga yotk,iziladi. Masalan, Sug‘orish dezufnchiligining

Xorazm, Zarafshon vodiylarida minglab yillar davomida rivojlanishi natijasida

umumiy kdlinligi 2-3 metrgacha bo‘lgan madaniy vodiy Tuproqlari hosilbo‘ladi. Bu

jarayonning rivojlanishi haqidagi masalalarni M. A. Orlov (1938, 1956), V. A. Mo

lodsov (1963, 1966) uz ilmiy ishlarida yoritib berganlar. Daryo yotqiziqlari va

loyqasining kimyoviy tarkibini N. G. Minashina (1963, 1965, 1967), N. G. Zirin,

X. X. Tursunov (1974, 1993), D. R. Ismatov (1989, 1990) tekshirgandir.

Xozirgi davrda lalmikor yerlar, ya’ni bo‘z tuproqlar keng tarqalgan tog‘ yonbakirlari

sug‘orishilib, galla, poliz ekinlari va paxtazorlar yaratilmokda. Sug‘orish natijasida

och va tipik bo‘z tuproqlarning morfologik tuzilishi, mineral tarkibi o‘zgaradi.

Sug‘orish jarayonida loyqa bilan birga kvars, magnetit, gematit, epidot, rogovaya

obmanka kabi minerallar tuproqning yuqori katlamida tuplanadi. Sug‘orishiladigan

tuproqlarning kesimi bo‘yicha og‘ir fraksiya minerallari turlicha miqdorda

tarqalgandir, bu narsa asosan suv loyqasi mexanik tarkibining yil mavsumi bo‘yicha

o‘zgarib turishi bilan bog‘liqdir. Masalan, tog‘larda qor va muzliklar yoz oylarida

eriydi va tog‘ yonbagirlarida esa yogingarchilik bahor oylarida ko‘p yogadi, natijada

kuchli sel jarayonlari kuchay- ib, daryo suvlarining miqdori va loyqaligi oshadi.

Saxro zonasida asosan cho‘l tuproqlari: sur tusli ko‘ng‘ir, taqirlar, qumli va