Page 196 - สารานุกรมพืช ในประเทศไทย (ฉบับย่อ) เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ E-BOOK โดย พระครูโสภณวีรานุวัตร, ดร. วัดป่า สุพรรณบุรี.

ตีนตุ๊กแก

ตีนตุ๊กแก สารานุกรมพืชในประเทศไทย ก้านใบย่อยสั้น ช่อดอกออกที่ปลายกิ่ง ยาวได้ถึง 20 ซม. ก้านช่อยาว 2-7 ซม.
Ficus pumila L. ดอกหนาแน่น ไร้ก้านหรือมีก้านสั้นมาก หลอดกลีบเลี้ยงยาว 4-6 มม. ปลายจักตื้น ๆ
วงศ์ Moraceae ดอกสีม่วงอ่อน หลอดกลีบดอกยาว 2-3 มม. กลีบปากบนแฉกกลม ขนาด 1-1.5 มม.
กลีบปากล่างยาว 3-3.5 มม. ก้านชูอับเรณูยาวประมาณ 1.5 ซม. อันสั้นยาวประมาณ
ไม้เลื้อย มีรากตามข้อ ล�าต้นมีขนสีน�้าตาลหนาแน่น ใบเรียงสลับระนาบเดียว 1 ซม. โคนก้านมีขน ผลกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง 0.8-1.5 ซม. สุกสีด�า
มีสองขนาด รูปไข่ถึงรูปรี หรือรูปกลมถึงรูปหัวใจ ยาว 1-6 ซม. โคนกลมหรือเว้าตื้น พบที่อินเดีย ศรีลังกา บังกลาเทศ พม่า ภูมิภาคอินโดจีนและมาเลเซีย
แผ่นใบค่อนข้างหนา ด้านบนมีขนตามเส้นแขนงใบ ด้านล่างมีขนสั้นนุ่ม เส้นแขนงใบ ฟิลิปปินส์ ในไทยพบทุกภาค ขึ้นตามป่าผลัดใบและไม่ผลัดใบ ความสูงถึงประมาณ
ข้างละ 4-6 เส้น มีต่อมไขตามซอกเส้นแขนงใบด้านล่าง ใบขนาดใหญ่ก้านใบยาว 400 เมตร เปลือกและใบมีสรรพคุณต้านเชื้อแบคทีเรีย แก้ไข้ แก้ปวดท้อง
ได้ถึง 2.5 ซม. ใบอ่อนสีน�้าตาลแดง ใบประดับที่โคนยาว 4-7 มม. ดอกอยู่ภายใน
ฐานดอกที่ขยายออกเดี่ยว ๆ ตามซอกใบหรือใต้ใบ อันที่เป็นหมันเป็นปมรูปกลม ๆ ตีนนกเขา
อันที่สมบูรณ์รูปลูกแพร์ถึงรูปไข่กลับ ยาว 3-7 ซม. มีขนสั้นนุ่มกระจาย สุกสีด�า
รูเปิดเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 3 มม. มีขนหนาแน่น ก้านผลยาว 0.4-2 ซม. Vitex vestita Wall. ex Walp.
(ดูข้อมูลเพิ่มเติมที่ ไทร, สกุล) ไม้พุ่ม อาจสูงได้ถึง 8 ม. มีขนสั้นนุ่มหนาแน่นตามกิ่งอ่อน ช่อดอก และใบประดับ
มีถิ่นก�าเนิดในจีน เกาหลี ญี่ปุ่น ไต้หวัน และเวียดนาม เป็นไม้ประดับเกาะเลื้อย ใบประกอบมี 3-5 ใบย่อย ก้านใบยาว 1-6 ซม. ใบรูปรีหรือรูปขอบขนาน ยาว 5-15 ซม.
หรือแพร่กระจายในธรรมชาติ ความสูงถึงประมาณ 1400 เมตร มีสรรพคุณด้านสมุนไพร ปลายแหลมยาว แผ่นใบมีขนและต่อมประปรายทั้งสองด้าน ก้านใบสั้น ใบปลาย
หลายอย่าง เนื้อผลคั้นท�าเจลลี่ปรุงอาหารได้ ก้านยาวได้ถึง 1.5 ซม. ช่อดอกออกสั้น ๆ ตามซอกใบ ยาว 2.5-7 ซม. แตก 2-3 แขนง
ก้านดอกยาว 1-2 มม. หลอดกลีบเลี้ยงยาวประมาณ 3 มม. ปลายจักตื้น ๆ หรือเรียบ
เอกสารอ้างอิง ด้านนอกมีขนและต่อมหนาแน่น ดอกสีขาวอมเหลืองหรือชมพู หลอดกลีบดอก
Berg, C.C., N. Pattharahirantricin and B. Chantarasuwan. (2011). Moraceae in ยาว 4-7 มม. ด้านนอกมีต่อมกระจาย กลีบปากบนแฉกรูปสามเหลี่ยมกว้าง ยาว
Flora of Thailand Vol. 10(4): 587-588.
Wee, Y.C. and H. Keng. (1990). An illustrated dictionary of Chinese medicinal 1-1.5 มม. กลีบปากล่างยาว 3-3.5 มม. ก้านชูอับเรณูยาวประมาณ 4 มม. อันสั้นยาว
herbs. Times Edition Pte Ltd., Time Centre, Singapore. 2-3 มม. ที่จุดติดบนหลอดกลีบมีขน ปลายรังไข่มีต่อมหนาแน่น ก้านเกสรเพศเมีย
ยาว 2.5-3 มม. ผลรูปไข่ ยาว 5-9 มม. สุกสีม่วงด�า
พบที่อินเดีย จีนตอนใต้ พม่า เวียดนาม และภูมิภาคมาเลเซีย ในไทยพบทุกภาค
ขึ้นตามป่าเบญจพรรณ ป่าดิบแล้ง ชายป่าดิบชื้น หรือบนเขาหินปูน ความสูงถึง
ประมาณ 1500 เมตร
เอกสารอ้างอิง
Chantaranothai, P. (2011). A revision of the genus Vitex (Lamiaceae) in Thailand.
Tropical Natural History 11(2): 91-118.
Chen, S.L. and M.G. Gilbert. (1994). Verbenaceae. In Flora of China Vol. 17: 28, 31.

ตีนตุ๊กแก: ไม้เลื้อยเกาะตามก�าแพง ใบมีสองขนาด ดอกจ�านวนมากอยู่ภายในฐานดอกที่ขยาย (fig) รูปลูกแพร์
มีใบประดับที่โคน รูเปิดมีขนหนาแน่น (ภาพ: cultivated - RP)
ตีนนก, สกุล
Vitex L.
วงศ์ Lamiaceae
ไม้พุ่มหรือไม้ต้น กิ่งอ่อนมักเป็นเหลี่ยม ใบประกอบเรียงตรงข้าม รูปฝ่ามือ
มีใบย่อย 1-8 ใบ ช่อดอกแบบช่อกระจุกซ้อน แยกแขนง ใบประดับขนาดเล็ก
ตีนนก: ใบประกอบมี 3-5 ใบย่อย ช่อดอกออกที่ปลายกิ่ง กลีบเลี้ยงขยายในผล ผลสุกสีด�า (ภาพ: ขนอม
ร่วงเร็ว กลีบเลี้ยงรูประฆัง หรือเป็นหลอด ปลายจัก 5 แฉก รูปปากเปิด หรือเรียบ นครศรีธรรมราช - RP)
ขยายในผล กลีบดอกรูปปากเปิด หลอดกลีบสั้น กลีบล่าง 3 กลีบ กลีบกลาง
ยาวกว่ากลีบคู่ข้าง กลีบบน 2 กลีบ เกสรเพศผู้ 2 คู่ ไม่เท่ากัน ติดประมาณกึ่งกลาง
หลอดกลีบ อับเรณูกางออก ส่วนมากยื่นพ้นปากหลอด รังไข่มี 2-4 ช่อง แต่ละช่อง
มีออวุล 1-2 เม็ด ก้านเกสรเพศเมียเรียวยาว ยอดเกสรจัก 2 พู ผลผนังชั้นในแข็ง
ส่วนมากมี 4 ไพรีน
สกุล Vitex เคยอยู่ภายใต้วงศ์ Verbenaceae ปัจจุบันอยู่วงศ์ย่อย Viticoideae มี
ประมาณ 250 ชนิด ส่วนมากพบในเขตร้อน ในไทยมี 16 ชนิด ชื่อสกุลเป็นภาษา
ละตินที่ใช้เรียก V. agnus-castus L.

ตีนนก
Vitex pinnata L.
ไม้ต้น สูงได้ถึง 15 ม. มีขนประปรายตามกิ่งอ่อน แผ่นใบ ช่อดอก กลีบเลี้ยงและ
กลีบดอกด้านนอก ใบประกอบมี 3-5 ใบย่อย ก้านใบยาว 3-10 ซม. ก้านใบอ่อน ตีนนกเขา: ช่อดอกออกสั้น ๆ ตามซอกใบ แตก 2-3 แขนง หลอดกลีบเลี้ยงปลายจักตื้น ๆ หรือเรียบ ขยายในผล
มีปีก ใบย่อยรูปรี รูปขอบขนาน หรือแกมรูปไข่กลับ ยาว 8-15 ซม. ปลายแหลมยาว ด้านนอกมีขนและต่อมหนาแน่น ดอกสีขาวอมเหลืองหรือชมพู หลอดกลีบดอกยาว (ภาพ: ดอยหัวหมด ตาก - PK)

176

59-02-089_113-212_Ency new1-3_J-Coated.indd 176 3/1/16 5:31 PM