Page 259 - สารานุกรมพืช ในประเทศไทย (ฉบับย่อ) เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ E-BOOK โดย พระครูโสภณวีรานุวัตร, ดร. วัดป่า สุพรรณบุรี.

ประกายฉัตร, สกุล สารานุกรมพืชในประเทศไทย ประกายแสด
Phyllocyclus Kurz
วงศ์ Gentianaceae
ไม้ล้มลุก ใบที่โคนเป็นกระจุก ใบบนต้นเรียงรอบข้อ ช่อดอกแบบช่อกระจุก
ด้านเดียว (monochasium) หรือช่อกระจุกซ้อน (dichasium) ใบประดับติด
รอบข้อ ติดทน ดอกส่วนมากไร้ก้าน ไม่มีใบประดับย่อย กลีบเลี้ยงและกลีบดอก
จ�านวนอย่างละ 4-5 กลีบ กลีบเลี้ยงเป็นหลอดหรือรูปคนโท ไม่มีปีก ติดทน ดอกรูป
คนโทหรือรูปแตร เกสรเพศผู้ 4-5 อัน ติดประมาณกึ่งกลางหรือเหนือกึ่งกลาง
หลอดกลีบในระดับเดียวกัน ก้านชูอับเรณูแผ่กว้างที่โคน บางครั้งยาวไม่เท่ากัน ประกายฉัตรหนู: ช่อดอกแบบช่อกระจุกด้านเดียว ใบประดับคล้ายใบ หลอดกลีบดอกกว้าง กลีบดอก 4 กลีบ
รังไข่เหนือวงกลีบ มี 2 คาร์เพล พลาเซนตาตามแนวตะเข็บ เกสรเพศเมียรูปเส้นด้าย ใบประดับและกลีบเลี้ยงติดทน (ภาพ: ดอยหัวหมด ตาก - PK)
ยอดเกสรจัก 2 พู ผลแห้งแตกตามแนวประสาน เมล็ดขนาดเล็ก จ�านวนมาก ประกายพรรณ

สกุล Phyllocyclus มี 5 ชนิด รวมบางชนิดที่เคยอยู่่ภายใต้สกุล Canscora ซึ่งมี Argyreia mastersii (Prain) Raizada
เกสรเพศผู้หนึ่งอันติดสูงกว่าอันอื่น กลีบเลี้ยงและกลีบดอกจำานวนอย่างละ 4 กลีบ วงศ์ Convolvulaceae
พบที่จีน พม่า และลาว ในไทยอาจมี 3 ชนิด อีกชนิด อาจเป็น P. petelotii (Merr.) ชื่อพ้อง Lettsomia mastersii Prain
Thiv หรือ P. minutiflorus Thiv ที่มีช่อดอกแบบช่อกระจุกซ้อน ชื่อสกุลมาจากภาษา ไม้เถาล้มลุก มีขนยาวตามกิ่ง แผ่นใบด้านล่าง ก้านใบ ใบประดับ กลีบเลี้ยงและ
กรีก “phyllon” ใบ และ “kuklos” กลม หมายถึงใบรูปวงกลม
กลีบดอกด้านนอก ใบรูปไข่กว้างหรือเกือบกลม ยาว 7-17 ซม. ก้านใบยาว 5-16 ซม.
ประกายฉัตร ช่อดอกแบบช่อกระจุก ก้านช่อยาว 3-8 ซม. ใบประดับรูปสามเหลี่ยมแคบคล้ายลิ้น
ยาว 2-2.4 ซม. ติดทน มีก้านสั้น ๆ ก้านดอกสั้น กลีบเลี้ยง 3 กลีบนอก รูปใบหอก
Phyllocyclus parishii (Hook. f.) Kurz ยาวประมาณ 9 มม. ปลายแหลม กลีบคู่ในรูปไข่กลับ ยาวประมาณ 6 มม.
ชื่อพ้อง Canscora parishii Hook. f. ปลายมน ดอกรูปแตร สีชมพูอมม่วง แถบและปากหลอดด้านในสีเข้ม ยาว 3.5-4 ซม.
ไม้ล้มลุก สูง 10-40 ซม. ใบที่โคนแยกหรือติดรอบข้อ ร่วงเร็ว ใบบนกิ่งรูปรีกว้าง เกสรเพศผู้ยาวประมาณ 1.7 ซม. โคนมีต่อมขน จานฐานดอกรูปวงแหวน รังไข่เกลี้ยง
หรือกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง 2.5-6 ซม. ช่อดอกแบบช่อกระจุกด้านเดียวยาว ก้านเกสรเพศเมียยาวประมาณ 2.4 ซม. ผลเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1 ซม. มี
5-10 ซม. มี 4-10 ดอก ใบประดับคล้ายใบ ก้านดอกยาว 1-2 มม. กลีบเลี้ยงรูป กลีบเลี้ยงที่ขยายหุ้ม (ดูข้อมูลเพิ่มเติมที่ เครือพุงหมู, สกุล)
คนโท ยาว 6-8 มม. มี 5 กลีบ รูปสามเหลี่ยม ยาวประมาณ 3 มม. ดอกสีขาวปนส้ม พบที่อินเดีย จีนตอนใต้ พม่า และภาคเหนือของไทยที่ตาก ขึ้นตามป่าดิบเขา
โคนสีเข้ม มีวงคล้ายต่อมสีขาวทั้งสองข้าง หลอดกลีบดอกยาวประมาณ 1 ซม. ความสูงประมาณ 1000 เมตร เป็นพืชพบใหม่ของไทย
มี 5 กลีบ รูปใบพาย ยาว 0.5-1 ซม. ก้านชูอับเรณูยาวไม่เท่ากัน ยาว 2-7 มม.
ก้านเกสรเพศเมียยาวประมาณ 7 มม. ผลรูปขอบขนาน ยาวประมาณ 6 มม. เอกสารอ้างอิง
Fang, R. and G. Staples. (1995). Convolvulaceae. In Flora of China Vol. 16: 319.
พบที่พม่า และภาคเหนือตอนล่างของไทยที่ตาก ใกล้ชายแดนพม่า ขึ้นตาม
ที่โล่งที่เป็นหินปูน ที่ชื้นแฉะหรือริมล�าธาร ความสูงประมาณ 200 เมตร

ประกายฉัตรหนู
Phyllocyclus helferianus Kurz
ชื่อพ้อง Canscora helferiana (Kurz) Wall. ex C. B. Clarke
ไม้ล้มลุก สูงได้ถึง 60 ซม. ใบที่โคนรูปไข่ ยาว 1-2.5 ซม. ใบบนต้นกลม ช่อดอก
แบบช่อกระจุกด้านเดียว มีได้ถึง 15 ดอก ใบประดับคล้ายใบ หลอดกลีบเลี้ยงยาว
ประมาณ 7 มม. มี 4 กลีบ รูปสามเหลี่ยม ยาว 1-1.5 มม. ดอกสีขาวหรือครีม
หลอดกลีบดอกกว้าง ยาว 7-9 มม. มี 4 กลีบ รูปใบพาย ยาว 2-3 มม. ก้านชูอับเรณู ประกายพรรณ: มีขนยาวทั่วไป ช่อดอกแบบช่อกระจุก ใบประดับรูปสามเหลี่ยมแคบคล้ายลิ้น ติดทน ดอกรูปแตร
ยาวเท่า ๆ กัน ยาวประมาณ 2 มม. ก้านเกสรเพศเมียยาว 3-5 มม. ผลรูปขอบขนาน สีชมพูอมม่วง แถบและปากหลอดด้านในสีเข้ม (ภาพ: ตาก - RP)
ยาวประมาณ 5 มม.
พบที่พม่า ในไทยพบทางภาคเหนือ และภาคตะวันตกเฉียงใต้ที่ราชบุรี กาญจนบุรี ประกายแสด
ขึ้นตามเขาหินปูน ความสูง 100-1200 เมตร Mallotus kongkandae Welzen & Phattar.
วงศ์ Euphorbiaceae
เอกสารอ้างอิง
Thiv, M. (2003). A taxonomic revison of Canscora, Cracosna, Duplipetala, ไม้ต้น สูงได้ถึง 15 ม. ส่วนต่าง ๆ มีขนรูปดาวและขนต่อมกระจาย ใบรูปไข่
Hoppea, Microrphium, Phyllocyclus and Schinziella (Gentianaceae-Canscorinae). หรือรูปขอบขนาน ยาว 8-18 ซม. โคนใบมีต่อมสีด�า 1 คู่ แผ่นใบด้านล่างมีต่อม
Blumea 48: 1-46. เป็นสะเก็ดหนาแน่น เส้นโคนใบข้างละ 1 เส้น ก้านใบยาว 1.5-5 ซม. ช่อดอกออก
Ubolcholaket, A. (1987). Gentianaceae. In Flora of Thailand. Vol. 5(1): 72-92.
เป็นกระจุกที่ปลายกิ่ง มี 1-10 ช่อ ยาว 3.5-16 ซม. ดอกเพศเมียก้านยาวประมาณ
1 มม. กลีบเลี้ยงยาวประมาณ 2 มม. แฉกลึกประมาณกึ่งหนึ่ง ก้านเกสรเพศเมียยาว
ประมาณ 3 มม. มีปุ่มหนาแน่น ติดทน ผลจักเป็นพู มีขนต่อมสีส้มเปลี่ยนเป็น
สีเขียวหนาแน่น ผนังหนา ก้านผลยาวประมาณ 3 มม. แกนยาวประมาณ 6 มม.
ร่วงเร็ว เมล็ดรูปไข่ แบน ยาวประมาณ 5 มม. (ดูข้อมูลเพิ่มเติมที่ ตองเต้า, สกุล)
พบที่จีนตอนใต้ ในไทยพบทางภาคเหนือที่แม่วงก์ จังหวัดก�าแพงเพชร และดอยตุง
จังหวัดเชียงราย ขึ้นตามป่าดิบเขา ความสูง 1300-1400 เมตร ค�าระบุชนิดตั้งตามชื่อ
ดร.ก่องกานดา ชยามฤต หัวหน้าโครงการศึกษาพืชวงศ์ Euphorbiaceae ของไทย
เอกสารอ้างอิง
ประกายฉัตร: ช่อดอกแบบช่อกระจุกด้านเดียว ใบประดับติดรอบข้อ ดอกสีขาวปนส้ม โคนสีเข้ม มีวงคล้ายต่อมสี van Welzen, P.C. and K. Phattarahirankanok. (2001). Mallotus kongkandae
ขาวทั้งสองข้าง (ภาพ: ท่าสองยาง ตาก - RP) (Euphorbiaceae), a new species from Thailand. Blumea 46: 67-69.

239

58-02-089_213-292_Ency_new1-3_J-Coated.indd 239 3/1/16 5:51 PM