Page 296 - สารานุกรมพืช ในประเทศไทย (ฉบับย่อ) เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ E-BOOK โดย พระครูโสภณวีรานุวัตร, ดร. วัดป่า สุพรรณบุรี.

ผักตบชวา
สารานุกรมพืชในประเทศไทย

บิดม้วนงอในผล เกสรเพศผู้ 6 อัน ติดที่โคนกลีบรวม อันใหญ่ 1 อัน ก้านชูอับเรณู
หนา ยาวกว่าอันเล็ก อับเรณูยาว 5-6 มม. สีม่วง อันเล็ก 5 อัน อับเรณูยาว 3-4 มม.
สีเหลือง รังไข่มี 3 ช่อง เกลี้ยง ก้านเกสรเพศเมียรูปเส้นด้าย ปลายมีขนสั้น ผลแห้งแตก
เป็น 3 ซีก รูปขอบขนาน ยาวประมาณ 1 ซม. เมล็ดขนาดเล็กมีปีก
พบที่อินเดีย เนปาล ศรีลังกา จีน พม่า ภูมิภาคอินโดจีน และภูมิภาคมาเลเซีย
ขึ้นตามที่ชื้นแฉะ หนองน�้า ทะเลสาบ และท้องนา แยกเป็น โพลง var. elata (Ridl.)
Backer ช่อดอกยาวกว่าก้านใบ มีสรรพคุณเป็นยาเย็น ช่วยควบคุมอารมณ์ และ
ลดความคลั่ง น�้าสกัดจากดอกดื่มแก้ไข้มาลาเรีย

สกุล Monochoria C. Presl มี 8 ชนิด พบในแอฟริกา เอเชีย และออสเตรเลีย
ในไทยมี 2 ชนิด อีกชนิดคือ ขาเขียด M. vaginalis (Burm. f.) C. Presl. ex
Kunth ลำาต้นสั้น ใบเรียวแคบ โคนใบไม่เป็นรูปลูกศร ชื่อสกุลมาจากภาษากรีก
“monos” อันเดียว และ “choris” แยก ตามลักษณะของเกสรเพศผู้ที่มีอันใหญ่
ผักคาวทอง: หูใบคล้ายกาบ ใบรูปไข่กว้างคล้ายรูปหัวใจ ใบประดับคล้ายแผ่นกลีบดอก มี 4 ใบ ช่อดอกแบบช่อเชิงลด
ดูคล้ายดอกเดี่ยว ๆ ดอกย่อยไม่มีกลีบเลี้ยงและกลีบดอก (ภาพ: เชียงแสน เชียงราย - RP) แยกออกมาอันเดียว
ผักตบชวา เอกสารอ้างอิง
Eichhornia crassipes (Mart.) Solms Chayamarit, K. (2005). Pontederiaceae. In Flora of Thailand Vol. 9(1): 53-57.
Wu, G. and C.N. Horn. (2000). Pontederiaceae. In Flora of China Vol. 24: 40-41.
วงศ์ Pontederiaceae
ชื่อพ้อง Pontederia crassipes Mart.
ไม้น�้าล้มลุก รากจ�านวนมาก ยาวได้ถึง 1 ม. ล�าต้นสั้น มีไหลยาว ใบออกเป็น
กระจุก รูปไข่กว้าง รูปสี่เหลี่ยมข้าวหลามตัด หรือกลม ยาว 4.5-14.5 ซม. โคนรูปหัวใจ
แผ่นใบหนา เส้นแขนงใบจ�านวนมาก ก้านใบอวบ ยาว 10-40 ซม. ด้านในเป็น
ฟองน�้า ช่อดอกแบบช่อเชิงลด ก้านยาว 35-45 ซม. มี 7-15 ดอก เรียงเวียน ใบประดับ
ขนาดเล็ก ดอกสมมาตรด้านข้าง ไร้ก้าน กลีบรวมสีม่วง 6 กลีบ รูปรีหรือรูปไข่
กลีบบนกลางกลีบมีสีเหลืองแต้ม ขนาดใหญ่กว่ากลีบล่าง เกสรเพศผู้มี 6 อัน
ยาว 3 อัน สั้น 3 อัน ติดที่โคนกลีบรวม ก้านชูอับเรณูมีขนต่อม รังไข่ 3 ช่อง ออวุล
จ�านวนมาก เกสรเพศเมียต่างสัณฐาน ยอดเกสรจักเป็นพูตื้น มีขนต่อม ผลแห้งแตก
รูปไข่ มีหลอดกลีบรวมแห้งหุ้ม เมล็ดขนาดเล็กจ�านวนมาก มีปีกตามยาว
มีถิ่นก�าเนิดในบราซิล ขึ้นเป็นวัชพืชตามแหล่งน�้าในเขตร้อนและกึ่งเขตร้อน
ทั้งต้นเป็นอาหารสัตว์ ใบอ่อนกินเป็นผักสด ผักตบไทย: ช่อดอกออกเป็นกระจุกคล้ายช่อซี่ร่ม ดอกจ�านวนมาก กลีบรวมบิดม้วนงอในผล (ภาพซ้าย: กรุงเทพฯ - RP);
ขาเขียด: ล�าต้นสั้น โคนใบไม่เป็นรูปเงี่ยงใบหอก (ภาพขวา: อุบลราชธานี - RP)
สกุล Eichhornia Kunth มี 7 ชนิด 6 ชนิดพบในอเมริกาเขตร้อน หนึ่งชนิดพบ
ในแอฟริกา ในไทยขึ้นเป็นวัชพืชชนิดเดียว ชื่อสกุลตั้งตามรัฐบุรุษของเยอรมัน ผักตำาลึง
Johann Eichhorn (1779-1856) Coccinia grandis (L.) Voigt
วงศ์ Cucurbitaceae
เอกสารอ้างอิง
Chayamarit, K. (2005). Pontederiaceae. In Flora of Thailand Vol. 9(1): 54. ชื่อพ้อง Bryonia grandis L.
Wu, G. and C.N. Horn. (2000). Pontederiaceae. In Flora of China Vol. 24: 40-41. ไม้เถาล้มลุก แยกเพศต่างต้น เกล็ดประดับยาว 2-3 มม. มือจับออกตามซอกใบ
ไม่แยกแขนง ใบเรียงเวียน รูปไข่กว้าง จักตื้น ๆ หรือแฉกลึก 3-5 แฉก ยาว 5-10 ซม.
โคนรูปหัวใจ ขอบจักฟันเลื่อย ปลายจักมีติ่ง แผ่นใบสากด้านล่าง โคนมีต่อมขนาดเล็ก
ก้านใบยาว 1-2.5 ซม. ดอกออกเดี่ยว ๆ หรือออกเป็นแบบช่อกระจะสั้น ๆ มี
2-3 ดอก ก้านดอกยาว 2-5 ซม. ฐานดอกรูปถ้วย ยาว 6-8 มม. กลีบเลี้ยง 5 กลีบ
รูปลิ่มแคบ ยาวประมาณ 3 มม. ดอกรูประฆังกว้าง สีขาว ยาว 1.5-3 ซม. มีขนสั้นนุ่ม
ปลายแยกเป็น 5 แฉก รูปสามเหลี่ยม เกสรเพศผู้ 3 อัน ติดบนปากฐานดอก ที่จุดติด
มีขนหนาแน่น อับเรณูชิดกันเป็นก้อน เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 5 มม. เป็นหมัน
ในดอกเพศเมีย จานฐานดอกรูปถ้วย รังไข่ใต้วงกลีบ ก้านเกสรเพศเมียยาว 3-5 มม.
ยอดเกสรแยก 3 แฉก ยาว 5-7 มม. ปลายจัก 2 พู ผลสดมีหลายเมล็ด รูปขอบขนาน
ผักตบชวา: ไม้น�้าล้มลุก ช่อดอกแบบช่อเชิงลด ดอกสมมาตรด้านข้าง กลีบบนกลางกลีบมีสีเหลืองแต้ม ขนาดใหญ่ ยาว 2.5-6 ซม. สุกสีแดงสด เมล็ดรูปแบน ยาว 6-7 มม.
กว่ากลีบล่าง (ภาพ: กรุงเทพฯ - RP)
พบในแอฟริกา เอเชีย และออสเตรเลีย ขึ้นเป็นวัชพืชในหลายประเทศในเขตร้อน
ผักตบไทย ส่วนมากพบถึงความสูงประมาณ 400 เมตร ยอดอ่อนและผลอ่อนใช้ปรุงอาหาร
Monochoria hastata (L.) Solms ส่วนต่าง ๆ มีสรรพคุณด้านสมุนไพรหลายอย่าง
วงศ์ Pontederiaceae สกุล Coccinia Wight & Arn. อยู่ภายใต้วงศ์ย่อย Cucurbitoideae มีประมาณ
ชื่อพ้อง Pontederia hastata L. 30 ชนิด ส่วนมากพบในแอฟริกา ในไทยมีชนิดเดียว ชื่อสกุลมาจากภาษากรีก
ไม้น�้าล้มลุก สูงได้ถึง 2 ม. เหง้ายาว มีกาบใบแก่หุ้ม ใบรูปสามเหลี่ยม ยาว 5-25 ซม. “kokkinos” สีแดง ตามลักษณะผลสุกสีแดง
โคนรูปเงี่ยงใบหอก ก้านใบยาว 30-90 ซม. ช่อมีกาบหุ้ม ออกตามซอกกาบ ก้านใบ
ช่วงที่มีช่อดอกยาว 7-10 ซม. ช่อดอกแบบช่อกระจุกคล้ายช่อซี่ร่ม ยาว 2-6 ซม. เอกสารอ้างอิง
de Wilde, W.J.J.O. and B.E.E. Duyfjes. (2008). Cucurbitaceae. In Flora of
ก้านช่อสั้น ดอกจ�านวนมาก ก้านดอกยาว 1-3 ซม. กลีบรวมสีม่วงอ่อน มี 6 กลีบ Thailand Vol. 9(4): 423-425.
แยกจรดโคน วงนอก 3 กลีบ วงใน 3 กลีบ รูปไข่แกมรูปขอบขนาน ยาว 1-1.6 ซม. Lu, A. and C. Jeffrey. (2011). Cucurbitaceae. In Flora of China Vol. 19: 52.

276

58-02-089_213-292_Ency_new1-3_J-Coated.indd 276 3/1/16 5:55 PM