Page 298 - สารานุกรมพืช ในประเทศไทย (ฉบับย่อ) เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ E-BOOK โดย พระครูโสภณวีรานุวัตร, ดร. วัดป่า สุพรรณบุรี.

ผักบุ้ง
สารานุกรมพืชในประเทศไทย

1.5-2.5 ซม. กลีบเลี้ยงรูปรีหรือรูปขอบขนาน ยาวไม่เท่ากัน ปลายมน เกลี้ยง
กลีบคู่นอกยาว 5-6 มม. 3 กลีบในยาว 8-9 มม. ดอกรูปแตร สีม่วงอมแดง ยาว
5-6 ซม. รังไข่เกลี้ยง ผลกลม เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1.5 ซม. เมล็ดเกลี้ยง
พบในอเมริกาเขตร้อน แอฟริกา อินเดีย เวียดนาม และภูมิภาคมาเลเซีย ในไทย
พบทางภาคตะวันออก ภาคตะวันออกเฉียงใต้ ภาคตะวันตกเฉียงใต้ และภาคใต้
ขึ้นตามที่โล่ง ความสูงระดับต�่า ๆ ทั้งต้นมีพิษต่อสัตว์เลี้ยง

ผักบุ้งคาย

ผักนมหิน: C. grandiflora ช่อดอกแบบช่อกระจุก มีหลายดอก หลอดกลีบเลี้ยงยาว ติดทนหุ้มผล ดอกรูปแตรแคบ ๆ Ipomoea rubens Choisy
ด้านนอกมีขนต่อมประปราย (ภาพดอก: อุ้มผาง ตาก - TB; ภาพผล: ดอยอินทนนท์ เชียงใหม่ - RP)
ไม้เถาล้มลุก ยาวได้ถึง 4 ม. ส่วนต่าง ๆ มีขนยาวสีขาว ใบรูปไข่กว้างเกือบกลม
ยาว 5-15 ซม. ปลายแหลมยาว โคนรูปหัวใจกว้าง ก้านใบยาว 3-12 ซม. ก้านช่อ
ยาว 2-14 ซม. ก้านดอกยาว 0.7-1.5 ซม. กลีบเลี้ยงยาวเท่า ๆ กัน ยาว 0.7-1 ซม.
คู่นอกรูปขอบขนานปลายแหลม กลีบใน 3 กลีบกว้างกว่าเล็กน้อย ปลายแหลมมน
ดอกรูปแตร สีชมพู โคนด้านในมีสีเข้ม ยาว 4-5 ซม. แถบกลางกลีบด้านนอก
มีขนคล้ายไหม รังไข่เกลี้ยง ผลรูปกลม เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1.2 ซม. เมล็ด
ยาวประมาณ 6 มม. มีขนยาวสีขาว
พบในอเมริกาเขตร้อน แอฟริกา มาดากัสการ์ บังกลาเทศ อินเดีย เวียดนาม
ผักนมหิน: C. subsessilis ล�าต้น ใบ ก้านดอก และกลีบเลี้ยงมีขนสั้นนุ่ม ช่อดอกมี 1-2 ดอก (ภาพซ้าย: เขาแหลม
กาญจนบุรี - PK); ช้าสามแก้ว: ช่อดอกออกใกล้โคนต้น (ภาพขวา: ยะลา - RP) อินโดนีเซีย และฟิลิปปินส์ ในไทยพบกระจายห่าง ๆ ทางภาคใต้ ขึ้นตามที่โล่งใกล้
แหล่งน�้า ความสูงระดับต�่า ๆ
ผักบุ้ง, สกุล
Ipomoea L. ผักบุ้งทะเล
วงศ์ Convolvulaceae Ipomoea pes-caprae (L.) R. Br.
ไม้เถาล้มลุก หรือไม้พุ่ม ใบเรียงเวียน เรียบหรือจักเป็นพู ช่อดอกแบบช่อกระจุก ชื่อพ้อง Convolvulus pes-caprae L.
ส่วนมากออกตามซอกใบ กลีบเลี้ยง 5 กลีบ ติดทน ดอกรูปแตรหรือรูประฆัง ไม้ล้มลุก ทอดเลื้อยยาวได้ถึง 30 ม. มีรากตามข้อ ใบรูปรี รูปไข่ รูปคล้ายไต
ปลายจักตื้น ๆ 5 กลีบ หรือเกือบเรียบ มีแถบกลางกลีบชัดเจน เกสรเพศผู้ 5 อัน รูปหัวใจ หรือรูปขอบขนาน ยาว 3.5-9 ซม. ปลายกลม เว้าตื้น หรือแฉกลึก
ส่วนมากขนาดไม่เท่ากัน จุดติดก้านชูอับเรณูกับหลอดกลีบมีขนหรือต่อม อับเรณู โคนรูปลิ่มกว้าง ตัด หรือเว้าตื้น แผ่นใบหนา ด้านล่างมีต่อม 2 ต่อม ก้านใบยาว
ไม่บิดเวียน เรณูเป็นหนามละเอียด จานฐานดอกรูปวงแหวน รังไข่มี 2-4 ช่อง 2-10 ซม. ก้านช่อดอกยาว 4-14 ซม. ใบประดับรูปสามเหลี่ยม ยาวประมาณ 3 มม.
ก้านเกสรเพศเมียเรียวยาว ยอดเกสรจัก 2 พู เป็นตุ่ม เกสรเพศผู้และเพศเมียส่วนมาก ร่วงเร็ว ก้านดอกยาว 2-2.5 ซม. กลีบเลี้ยงกลีบคู่นอกรูปรีหรือรูปไข่ ยาว 5-8 มม.
ไม่ยื่นพ้นปากหลอดกลีบ ผลแห้งแตก ส่วนมากมี 4 หรือ 6 ซีก แต่ละซีกมีเมล็ดเดียว กลีบใน 3 กลีบ เกือบกลม เว้า ยาว 0.7-1 ซม. ดอกรูปแตร สีม่วง แถบและโคน
รูปสามเหลี่ยมหรือคล้ายครึ่งวงกลม ด้านในมีสีเข้ม ยาว 4-5 ซม. รังไข่เกลี้ยง ผลกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง 1-1.7 ซม.
เมล็ดเส้นผ่านศูนย์กลาง 7-8 มม. สีด�า มีขนสีน�้าตาลหนาแน่น
สกุล Ipomoea อยู่ภายใต้วงศ์ย่อย Convolvuloideae มีมากกว่า 500 ชนิด ส่วนมาก
พบในอเมริกาเขตร้อน ในไทยมีประมาณ 30 ชนิด รวมที่เป็นไม้ประดับ หลายชนิด พบตามชายทะเลทั่วไปในเขตร้อน ขึ้นตามชายหาดและเนินทราย มีสรรพคุณ
มีสรรพคุณด้านสมุนไพร ชื่อสกุลมาจากภาษากรีก “ipos” หนอน หมายถึงเป็น ด้านสมุนไพรหลายอย่าง
พืชที่มีลำาต้นเลื้อยเหมือนหนอน
ผักบุ้งทะเลขาว
ผักบุ้ง Ipomoea imperati (Vahl) Griseb.
Ipomoea aquatica Forssk. ชื่อพ้อง Convolvulus imperati Vahl
ไม้เถาล้มลุกขึ้นในน�้าหรือพื้นดิน มีรากตามข้อ ล�าต้นกลวง ใบรูปไข่ รูปขอบขนาน ไม้ล้มลุก ทอดเลื้อยยาวได้ถึง 5 ม. มีรากตามข้อ ใบรูปไข่ รูปขอบขนาน
หรือรูปใบหอก ยาว 3.5-17 ซม. ปลายแหลมหรือแหลมยาว โคนตัด รูปหัวใจหรือ หรือรูปใบหอก บางครั้งมี 3-5 แฉก ยาว 1.5-3 ซม. ปลายมน เว้าตื้น หรือแฉกลึก
เงี่ยงลูกศร ก้านใบยาว 3-14 ซม. ช่อดอกมี 1-5 ดอก ก้านช่อยาว 1.5-9 ซม. ใบประดับ โคนตัดหรือเว้าตื้น ๆ แผ่นใบหนา ก้านใบยาวได้ถึง 4 ซม. ช่อดอกมี 1-3 ดอก
เป็นแผ่นเกล็ดขนาด 1-2 มม. ก้านดอกยาว 1.5-5 ซม. กลีบเลี้ยงเกลี้ยง คู่นอกรูปไข่ ก้านช่อยาวได้ถึง 2 ซม. ใบประดับรูปสามเหลี่ยม ยาวประมาณ 2 มม. ก้านดอกยาว
แกมรูปขอบขนาน ยาว 7-8 มม. ปลายมนมีติ่งแหลม 3 กลีบในรูปไข่ ยาวประมาณ ได้ถึง 1.5 ซม. กลีบเลี้ยงรูปขอบขนาน คู่นอกยาว 0.7-1 ซม. กลีบใน 3 กลีบ ยาว
8 มม. ดอกรูปแตร สีชมพู ม่วงอ่อน โคนด้านในมักมีสีเข้ม หรือดอกสีขาวล้วน ยาว ประมาณ 1.5 ซม. ดอกรูปแตร สีขาว หลอดกลีบสีเหลืองอ่อน หรือมีสีแดงเข้ม
3.5-5 ซม. รังไข่เกลี้ยง ผลรูปไข่กว้าง เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1 ซม. เมล็ดมีขนสั้น ที่ปากหลอด รังไข่เกลี้ยง ผลกลม เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1 ซม. เมล็ดขนาด
พบทั่วไปในเขตร้อนทั้งในอเมริกาใต้ แอฟริกา เอเชีย และออสเตรเลีย ขึ้นตาม ประมาณ 8 มม. มีขนสั้นนุ่ม ขอบมีขนยาว
ที่โล่ง ทุ่งนา แหล่งน�้า ความสูงถึงประมาณ 400 เมตร มีความผันแปรสูงทั้งสีล�าต้น พบตามชายทะเลทั่วไปในเขตร้อน ขึ้นตามชายหาดและเนินทราย ความสูง
ใบ และดอก มีชื่อเรียกต่างกันไป เช่น ผักบุ้งแดง ผักบุ้งหนอง ผักบุ้งนา ผักบุ้งไทย ถึงประมาณ 100 เมตร แต่จ�านวนประชากรไม่หนาแน่นเหมือนผักบุ้งทะเล
และผักบุ้งจีนซึ่งมีดอกสีขาว
ผักบุ้งฝรั่ง
ผักบุ้งขัน Ipomoea carnea Jacq. subsp. fistulosa (Mart. ex Choisy) D. F. Austin
Ipomoea asarifolia (Desr.) Roem. & Schult. ชื่อพ้อง Ipomoea fistulosa Mart. ex Choisy
ชื่อพ้อง Convolvulus asarifolius Desr. ไม้พุ่ม สูง 2-5 ม. กิ่งมีช่องอากาศ มีขนละเอียดตามกิ่งอ่อน แผ่นใบ ก้านใบ และ
ไม้เถาล้มลุกทอดเลื้อย ใบรูปกลมหรือรูปคล้ายไต ยาว 3.5-8 ซม. ปลายกลม กลีบเลี้ยงด้านนอก ใบรูปไข่กว้างหรือแกมรูปขอบขนาน ยาว 6-25 ซม.
หรือเว้าตื้น ๆ โคนเว้าลึกเป็นพู ปลายพูกลมหรือเว้าตื้น ๆ ปลายมักมีติ่งแหลม ปลายแหลมยาว มีติ่งเรียวแหลม โคนรูปหัวใจหรือตัด ก้านใบยาว 2.5-15 ซม.
ก้านใบหนา ยาว 3-9 ซม. ช่อดอกมีหนึ่งหรือหลายดอก มักมีใบติดที่โคนช่อ ก้านช่อ ดอกจ�านวนมาก ก้านช่อยาว 5-10 ซม. ใบประดับรูปไข่ขนาดเล็ก ร่วงเร็ว ก้านดอก
ส่วนมากยาว 2-5.5 ซม. หรืออาจยาวได้ถึง 10 ซม. ใบประดับขนาดเล็ก ก้านดอกยาว ยาว 1-1.5 ซม. กลีบเลี้ยงรูปไข่กว้าง ยาวเท่า ๆ กัน หรือ 3 กลีบในยาวกว่าเล็กน้อย

278

58-02-089_213-292_Ency_new1-3_J-Coated.indd 278 3/1/16 5:55 PM