Page 297 - สารานุกรมพืช ในประเทศไทย (ฉบับย่อ) เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ E-BOOK โดย พระครูโสภณวีรานุวัตร, ดร. วัดป่า สุพรรณบุรี.

ผักนมหิน
สารานุกรมพืชในประเทศไทย

8-25 ซม. ก้านช่อดอกยาว 4-5 ซม. หรือยาวได้ถึง 20 ซม. ห้อยลง ก้านดอกสั้น
กลีบเลี้ยงสีม่วง หลอดกลีบยาว 1.3-1.5 ซม. กลีบรูปสามเหลี่ยมยาวประมาณ 3 มม.
ดอกสีขาวครีม ปากหลอดกลีบด้านล่างมีจุดสีม่วงแดง หลอดกลีบยาวประมาณ
4 ซม. 2 กลีบบนรูปกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง 7-8 มม. 3 กลีบล่างขนาดเล็กกว่าเล็กน้อย
ก้านชูอับเรณูยาวประมาณ 1 ซม. เกสรที่เป็นหมันยาว 2-3 มม. เกสรเพศเมียยาว
2.5-4 ซม. รังไข่เกลี้ยง ก้านเกสรเพศเมียมีขนสั้น ผลรูปทรงกระบอก ยาว 1.5-3 ซม.
(ดูข้อมูลเพิ่มเติมที่ กล้วยกระแต, สกุล)
พบที่คาบสมุทรมลายู สุมาตรา ชวา และภาคใต้ของไทย ขึ้นริมล�าธารในป่าดิบชื้น
ความสูงถึงประมาณ 700 เมตร
เอกสารอ้างอิง
Bramley, G.L.C., A. Weber and Q.C.B. Cronk. (2004). The genus Cyrtandra
(Gesneriaceae) in Peninsular Malaysia and Singapore. Edinburgh Journal
ผักต�าลึง: ใบจักตื้น ๆ หรือแฉกลึก 3-5 แฉก ดอกรูประฆังกว้าง ดอกเพศผู้อับเรณูชิดกันเป็นก้อน ดอกเพศเมีย ยอดเกสร of Botany 60(3): 347-349.
แยก 3 แฉก ผลสุกสีแดงสด (ภาพ: กรุงเทพฯ; ภาพซ้ายบน ดอกเพศผู้ - RP, ภาพซ้ายล่าง ดอกเพศเมีย และภาพผล - BD)
ผักตีนกวาง
Helminthostachys zeylanica (L.) Hook.
วงศ์ Ophioglossaceae
ชื่อพ้อง Osmunda zeylanica L.
เฟินขึ้นบนพื้นดิน เหง้าทอดเลื้อย ใบโผล่ขึ้นมาปีละหนึ่งใบ มีใบประกอบย่อย
3 ใบ ก้านใบ (phyllomophore) ยาว 15-55 ซม. ใบประกอบย่อย (trophophyll)
มีก้านสั้น ๆ แต่ละใบมีใบย่อยที่ปลายและด้านข้าง 1-2 คู่ แกนกลางมีครีบคล้ายปีก
แผ่นใบและก้านใบสีเขียวถึงม่วง ยาว 20-40 ซม. ใบย่อยรูปขอบขนานถึงรูปใบหอก
ยาว 10-20 ซม. ปลายแหลมหรือมน โคนเรียวสอบเป็นครีบ ไร้ก้าน ขอบเรียบจักเว้า
แผ่นใบฉ�่าน�้า ใบสร้างสปอร์คล้ายช่อเชิงลด ยาว 10-20 ซม. ก้านยาว 4-15 ซม.
กลุ่มอับสปอร์ออกเป็นกระจุกแยกแขนงสั้น ๆ อับสปอร์ไร้ก้าน
ผักนมหิน: ใบคล้ายเรียงเวียน ก้านใบยาว ช่อดอกห้อยลง กลีบดอกคล้ายรูปปากเปิด ปากหลอดกลีบดอกด้านล่าง
พบที่อินเดีย ศรีลังกา จีน ไห่หนาน ไต้หวัน ญี่ปุ่น พม่า ภูมิภาคอินโดจีนและ มีจุดสีม่วงแดง ผลรูปทรงกระบอก เกสรเพศเมียติดทน (ภาพ: ฮาลา-บาลา นราธิวาส - MP)
มาเลเซีย ออสเตรเลีย และหมู่เกาะแปซิฟิก ในไทยพบมากทางภาคใต้ ขึ้นตามที่โล่ง
ทุ่งหญ้า ชายป่า ความสูงระดับต�่า ๆ หรือพบเป็นไม้ประดับ ใบอ่อนน�ามาลวกหรือ ผักนมหิน
ต้มกับกะทิกินกับน�้าพริก รากมีสรรพคุณด้านสมุนไพรหลายอย่าง Cyrtandromoea grandiflora C. B. Clarke
วงศ์ Gesneriaceae
สกุล Helminthostachys Kaulf. มีเพียงชนิดเดียว ต่างจากสกุลอื่นในวงศ์ที่ใบ
สร้างสปอร์คล้ายช่อเชิงลด ชื่อสกุลมาจากภาษากรีก “helminthos” หนอน และ ไม้ล้มลุก อายุหลายปี สูง 1-2 ม. มีขนละเอียดตามล�าต้น ช่อดอก ก้านดอก และ
“stachys” ช่อดอกเชิงลด ตามลักษณะใบสร้างสปอร์ กลีบเลี้ยง ใบเรียงตรงข้าม รูปขอบขนานหรือแกมรูปใบหอก ยาว 8-22 ซม. ปลาย
แหลมยาว โคนแหลมหรือเรียวสอบ ขอบจักฟันเลื่อย แผ่นใบด้านบนมีขนยาวกระจาย
เอกสารอ้างอิง ด้านล่างขนหนาแน่นตามเส้นแขนงใบ ก้านใบยาว 1-4 ซม. ช่อดอกแบบช่อกระจุก
Lindsay, S. and D.J. Middleton. (2012 onwards). Ferns of Thailand, Laos and
Cambodia. http://rbg-web2.rbge.org.uk/thaiferns/ ออกตามซอกใบ ยาว 4-7 ซม. มี 2-6 ดอก ใบประดับขนาดเล็ก บาง หลอดกลีบเลี้ยง
Tagawa, M., and K. Iwatsuki. (1979). Ophioglossaceae. In Flora of Thailand 3(1): 38. ยาว 0.8-2.5 ซม. ขยายยาวได้ถึง 3 ซม. ในผล ปลายแยก 5 แฉก รูปปากเปิด
Xianchun, Z., Q. Liu and N. Sahashi. (2013). Ophioglossaceae. In Flora of ปลายกลีบแหลมยาว ดอกสีขาวหรือม่วงอ่อน รูปแตรแคบ ๆ หลอดกลีบยาว
China Vol. 2-3: 77. 3-5.5 ซม. กลีบปากบนแยกเป็น 2 กลีบ กลีบล่าง 3 กลีบ กลม ๆ ด้านนอกมีขนต่อม
ประปราย เกสรเพศผู้ 2 คู่ยาวไม่เท่ากัน ติดที่โคนหลอดกลีบ อับเรณูกางออก
รังไข่รูปกรวยหรือรูปทรงกระบอก ก้านเกสรเพศเมียรูปเส้นด้าย ยอดเกสรมี 2 ครีบ
ผลแห้งแตก มีกลีบเลี้ยงหุ้ม ยาวประมาณ 1.5 ซม. เมล็ดขนาดเล็กจ�านวนมาก
พบที่พม่า และสุมาตรา ในไทยพบทางภาคเหนือที่เชียงใหม่ แม่ฮ่องสอน ตาก
ขึ้นใต้ร่มเงาในป่าดิบเขา ระดับความสูง 1200-1700 เมตร

สกุล Cyrtandromoea Zoll. เคยถูกแยกออกจากวงศ์ Gesneriaceae ให้อยู่ภายใต้
วงศ์ Scrophulariaceae ข้อมูลปัจจุบันกลับมาอยู่วงศ์เดิม มีประมาณ 12 ชนิด
พบที่พม่า จีนตอนใต้ และภูมิภาคมาเลเซีย ในไทยมี 3 ชนิด อีก 2 ชนิด คือ
ผักตีนกวาง: เฟินมีใบประกอบย่อย 3 ใบ แต่ละใบมีใบย่อยที่ปลายและด้านข้าง 1-2 คู่ ใบสร้างสปอร์คล้ายช่อเชิงลด ผักนมหิน C. subsessilis (Miq.) B. L. Burtt ลำาต้น ใบ ก้านดอก และกลีบเลี้ยงมี
(ภาพ: นราธิวาส - PC) ขนสั้นนุ่ม ช่อดอกมี 1-2 ดอก พบทางภาคตะวันตกเฉียงใต้และภาคใต้ และ
ช้าสามแก้ว C. grandis Ridl. ลำาต้นและใบเกลี้ยง กลีบเลี้ยงมักมีสีแดง ช่อดอก
ผักนมหิน ออกใกล้โคนต้น พบทางภาคใต้ตอนล่าง ชื่อสกุลหมายถึงคล้ายกับสกุล Cyrtandra
Cyrtandra pendula Blume
วงศ์ Gesneriaceae เอกสารอ้างอิง
Hong, D., H. Yang, C.L. Jin, M.A. Fischer, N.H. Holmgren and R.R. Mill.
ชื่อพ้อง Cyrtandra rotundifolia Ridl. (1998). Scrophulariaceae. In Flora of China Vol. 18: 41.
Smith, J.F., K.D. Brown, C.L. Carroll and D.S. Denton. (1997). Familial placement
ไม้ล้มลุก มีขนสีน�้าตาลแดงตามยอดอ่อน เส้นแขนงใบด้านล่าง กลีบเลี้ยง of Cyrtandromoea, Titanotrichum and Sanango: three problematic genera of
และหลอดกลีบดอกด้านนอก ใบตรงข้ามลดรูปเป็นเกล็ด คล้ายเรียงเวียน รูปไข่ the Lamiales. Taxon 46: 65–74.
หรือรูปรีกว้าง ยาว 8-23 ซม. โคนเว้ารูปหัวใจหรือกลม ขอบจักฟันเลื่อย ก้านใบยาว Yamazaki, T. (1990). Scrophulariaceae. In Flora of Thailand Vol. 5(2): 154-157.

277

58-02-089_213-292_Ency_new1-3_J-Coated.indd 277 3/1/16 5:55 PM