Page 473 - สารานุกรมพืช ในประเทศไทย (ฉบับย่อ) เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ E-BOOK โดย พระครูโสภณวีรานุวัตร, ดร. วัดป่า สุพรรณบุรี.

สารานุกรมพืชในประเทศไทย
หม้อข้าวหม้อแกงลิง

พบในภูมิภาคมาเลเซีย ฟิลิปปินส์ นิวกินี และภาคใต้ของไทยที่ พัทลุง สงขลา
สตูล ปัตตานี ยะลา นราธิวาส ขึ้นตามที่โล่ง ที่ชุ่มน�้า หรือใต้ร่มในป่าดิบชื้น ความสูง
ระดับต�่า ๆ

หม้อแกงลิงเขา
Nepenthes sanguinea Lindl.
มะนาวไม่รู้โห่: กลีบดอกสั้นกว่าหลอดกลีบ เส้นแขนงใบ 4-12 เส้น (ภาพ: cultivated - RP); หีบไม้งาม: กลีบดอก ไม้เถาล้มลุก ยาวได้ถึง 6 ม. ล�าต้นเป็นเหลี่ยม มีต่อมสีแดงกระจาย ใบรูปใบหอก
ยาวกว่าหลอดกลีบดอก (ภาพ: cultivated - RP)
ยาวได้ถึง 20 ซม. ใบตามล�าต้นช่วงปลายมีขนาดเล็ก โคนสอบโอบรอบต้น เส้นใบ
หนามพุงดอ ข้างละ 2 เส้น หม้อล่างรูปทรงกระบอกแกมรูปคนโท ยาว 13-25 ซม. ด้านนอกสีม่วง
Azima sarmentosa (Blume) Benth. & Hook. f. อมแดง มีขนสั้นกระจาย ด้านในสีเขียวนวล มีจุดสีแดงอมม่วง สันปีกกว้าง 2-5 มม.
ขอบจักชายครุย ยาว 4-6 มม. ปากหม้อรูปไข่ ยาว 1.3-7 ซม. ขอบกว้างได้ถึง 1.2 ซม.
วงศ์ Salvadoraceae ฝาหม้อรูปรีหรือรูปไข่ ยาว 1.5-6.5 ซม. มีต่อมประปราย หม้อบนคล้ายหม้อล่าง
ชื่อพ้อง Actegeton sarmentosa Blume ยาว 13-27 ซม. คอดเล็กน้อย ด้านนอกสีเขียว สันปีกจักชายครุย ช่อดอกยาว
ไม้พุ่ม กิ่งมักห้อยลง ยาว 2-4 ม. แยกเพศต่างต้น มีหนามแหลม 1-2 อัน 35-65 ซม. ก้านช่อยาว 10-33 ซม. มีขนสั้นนุ่ม ใบประดับรูปใบหอก ยาวประมาณ
ตามซอกใบ หนามยาว 1-1.5 ซม. หูใบ 2 อัน ขนาดเล็ก รูปลิ่มแคบ ใบเรียงตรงข้าม 5 มม. ก้านดอกยาว 0.3-1.2 ซม. กลีบรวมรูปรี ยาว 2-3 มม. เส้าเกสรเพศผู้ยาว
รูปรี รูปไข่กว้าง หรือกลม ยาว 2-6 ซม. ปลายแหลมหรือเป็นติ่งคล้ายหนาม ยาว 2-3.5 มม.
1-2 มม. แผ่นใบด้านบนเป็นมันเงา เส้นกลางใบนูนชัดทั้งสองด้าน ก้านใบยาว 2-8 มม. พบที่คาบสมุทรมลายู และภาคใต้ตอนล่างของไทยที่ยะลา ขึ้นตามป่าดิบเขา
ช่อดอกแบบช่อแยกแขนง ยาวได้ถึง 25 ซม. ดอกสีเหลืองอมเขียว ดอกเพศผู้ ความสูง 1200-1500 เมตร บางครั้งพบอิงอาศัยบนคาคบไม้
เกือบไร้ก้าน ออกหนาแน่น กลีบเลี้ยงรูประฆัง มี 4 กลีบ แฉกลึกประมาณ 2 มม.
กลีบดอก 4 กลีบ แยกจรดโคน ยาวกว่ากลีบเลี้ยงเล็กน้อย เกสรเพศผู้ 4 อัน เรียงสลับ หม้อแกงลิงเล็ก
กับกลีบดอก ยื่นพ้นกลีบดอก ไม่มีรังไข่ที่เป็นหมัน ดอกเพศเมียขนาดเล็กกว่า Nepenthes gracilis Korth.
ดอกเพศผู้เล็กน้อย แต่ก้านดอกยาวได้ถึง 8 มม. เกสรเพศผู้ที่เป็นหมันสั้นกว่า
กลีบดอก รังไข่มี 2 ช่อง ก้านเกสรเพศเมียสั้น ยอดเกสรจัก 2 พู ผลสด กลม สีขาว ไม้เถาล้มลุก ยาวได้ถึง 10 ม. เถาเป็นรูปสามเหลี่ยม มีครีบเชื่อมโคนใบ ใบรูปแถบ
เส้นผ่านศูนย์กลาง 5-6 มม. เมล็ดมี 1-3 เมล็ด ยาว 10-18 ซม. โคนสอบโอบล�าต้น เส้นใบข้างละ 4-6 เส้น หม้อล่างรูปคนโท
พบที่ไห่หนาน และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ รวมถึงฟิลิปปินส์ และนิวกินี ในไทย สูง 5-7 ซม. ด้านนอกสีน�้าตาลแดงอมม่วง มีขนประปราย ด้านในสีเขียวนวล สันครีบ
พบแทบทุกภาค ขึ้นตามที่โล่งชายป่าชายเลน ป่าชายหาด หรือป่าเต็งรังผสมสน กว้าง 1-5 มม. ปากหม้อรูปไข่กว้าง ยาวประมาณ 1.5 ซม. ขอบบาง หนา 2-5 มม.
สีเขียวมีแต้มสีน�้าตาลอมม่วง ฝาหม้อรูปไข่กว้าง ยาว 1-3 ซม. มีต่อม 3-30 ต่อม
ความสูงถึงประมาณ 800 เมตร เมื่อขยี้ใบจะมีกลิ่นน�้ามัน เนื่องจากใบมีน�้ามัน
มัสตาร์ด ซึ่งเป็นสาร glucosinolates สายหม้อยาว 5-10 ซม. หม้อบนคล้ายหม้อล่าง สูง 7-13 ซม. ด้านนอกสีเขียวอมเหลือง
สายหม้อยาวกว่าหม้อเล็กน้อย ช่อดอกยาว 13-30 ซม. ก้านช่อดอกยาว 3-5 ซม.
สกุล Azima Lam. มี 4 ชนิด พบในแอฟริกาและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ในไทย มีขนสั้นนุ่มสีน�้าตาลแดง ก้านดอกยาวประมาณ 0.6-1.7 ซม. กลีบรวมรูปรี ยาว
มีชนิดเดียว ชื่อสกุลอาจมาจากภาษาพื้นเมืองของ มาลากาซี หรือมาดากัสการ์ 2.5-3 มม. สีแดงคล�้า เส้าเกสรเพศผู้ยาว 1-1.2 มม.
“azimeana” ที่ใช้เรียกพืชสกุลนี้ พบที่คาบสมุทรมลายู สุมาตรา บอร์เนียว และภาคใต้ของไทยที่พัทลุง สงขลา สตูล
นราธิวาส ขึ้นตามชายป่าพรุ พื้นที่ชุ่มน�้า หรือสันเขามีความชื้นสูง ความสูงถึงประมาณ
เอกสารอ้างอิง 1200 เมตร
Backer, C.A. (1951). Salvadoraceae. In Flora Malesiana Vol. 4: 224.
Larsen, K. (2000). Salvadoraceae. In Flora of Thailand Vol. 7(2): 341-343.
หม้อข้าวหม้อแกงลิง, สกุล
Nepenthes L.
วงศ์ Nepenthaceae
ไม้เถาล้มลุกกินแมลง แยกเพศต่างต้น เถากลม เป็นเหลี่ยม หรือมีครีบ กิ่งอ่อน
และใบอ่อนมีขนสั้นนุ่มและขนสั้นรูปดาวหนาแน่น มีต่อมขนาดเล็กกระจาย ไม่มีหูใบ
ใบเรียงเวียน เส้นใบเรียงขนานกัน มีเส้นใบตามขวางจ�านวนมาก ปลายเส้นกลางใบ
เป็นมือจับเปลี่ยนเป็นสายของหม้อดักแมลง (pitcher) แยกเป็นหม้อล่าง เกิดที่ใบ
บนล�าต้นที่งอกใหม่ อยู่ชิดพื้นดิน รูปป้อม หันเข้าด้านใน ด้านข้างมีสันเป็นครีบ 2 ครีบ
จักเป็นริ้ว และหม้อบน เกิดที่ใบบนล�าต้น รูปเรียวแคบหรือรูปกรวย หันออกด้านนอก
หนามพุงดอ: ใบเรียงตรงข้าม ช่อดอกแบบช่อแยกแขนง เกสรเพศผู้ยื่นพ้นกลีบดอกในดอกเพศผู้ ผลสด กลม สีขาว มีครีบด้านข้างหรือเป็นสันตื้น ๆ มือจับม้วนงอ ริมขอบบน (peristome) พับจีบเป็น
(ภาพ: สามร้อยยอด ประจวบคีรีขันธ์; ภาพดอก - MT, ภาพผล - RP)
ครีบถี่ ขอบม้วนเป็นมันวาว ด้านบนมีฝา ใต้ฝามีต่อมน�้าต้อยกระจาย ขั้วด้านหลัง
หม้อแกงค่าง มีเดือย ด้านในมีต่อมน�้าย่อยหนาแน่น ช่อดอกแบบช่อกระจะหรือช่อแยกแขนง ออกที่
Nepenthes ampullaria Jack ปลายกิ่ง ดอกออกเดี่ยว ๆ หรือออกเป็นคู่ เป็นช่อสั้น ๆ พบน้อยที่มีมากกว่า 2 ดอก
กลีบรวม 4 กลีบ เรียงซ้อนเหลื่อม มีต่อมหนาแน่น ในดอกเพศผู้มีขนาดใหญ่กว่า
ไม้เถาล้มลุก ยาวได้ถึง 10 ม. ล�าต้นแตกแขนงจ�านวนมาก ใบรูปใบหอก ใบที่โคน เล็กน้อย ก้านชูอับเรณูเชื่อมติดกันเป็นเส้าเกสร อับเรณูส่วนมากมี 4-12 อัน มี 4 ช่อง
ยาว 2-5 ซม. ใบบนล�าต้นยาวได้ถึง 33 ซม. โคนสอบ โอบรอบต้นเป็นครีบ เส้นใบ รูปกลม รังไข่มี 4 ช่อง ออวุลจ�านวนมาก พลาเซนตารอบแกนร่วม เกสรเพศเมีย
ข้างละ 3-5 เส้น หม้อล่างรูปถัง เบี้ยว สีเขียวอ่อนหรือครีม มีสีแดงเข้มหรือสีชมพูแซม ไร้ก้านหรือมีก้านสั้นมาก ยอดเกสรรูปจาน จัก 4 พู ผลแห้งแตกตามรอยประสาน
สูง 2-10 ซม. สันปีกกว้างประมาณ 1.5 ซม. ขอบจักชายครุย ยาว 0.5-1 ซม. ปากหม้อ รูปกระสวยสั้น ๆ เมล็ดจ�านวนมาก เรียวแคบ โคนและปลายมีรยางค์รูปเส้นด้าย
รูปไข่ ขอบปากกว้าง 0.5-1.5 ซม. ฝาหม้อรูปใบหอกกลับ ยาว 2-4 ซม. ใต้ฝามีต่อม
5-12 ต่อม โคนมีเดือยยาวได้ถึง 1 ซม. สายหม้อยาวได้ถึง 20 ซม. หม้อบนส่วนมาก สกุล Nepenthes มีประมาณ 90 ชนิด พบในมาดากัสการ์ เอเชีย ออสเตรเลีย และ
หมู่เกาะแปซิฟิก พบมากในภูมิภาคมาเลเซีย มักขึ้นตามสภาพดินที่มีธาตุอาหารต่ำา
ไม่พัฒนาหรือลดรูปคล้ายรูปแตร ยาวประมาณ 2 ซม. ช่อดอกยาวได้ถึง 40 ซม. หรือเป็นกรด ในไทยจำานวนชนิดยังไม่แน่นอน มีหลายชนิดที่นำาเข้ามาเป็นไม้ประดับ
ช่อที่โคนก้านช่อสั้น ช่อช่วงปลายก้านช่อยาว 8-50 ซม. ใบประดับรูปใบพาย ยาว มีทั้งพันธุ์แท้และพันธุ์ผสม ทุกชนิดอยู่ในพืชอนุรักษ์บัญชีที่ 2 ของ CITES ชื่อสกุล
0.5-1.2 ซม. ก้านดอกยาว 5-8 มม. ดอกสีเขียวหรืออมเหลือง มีขนสีแดง กลีบรูปรี มาจากภาษากรีก “ne” ไม่มี และ “penthos” เศร้าหรือทุกข์ หมายถึงมีคุณสมบัติ
ยาว 4-5 มม. เส้าเกสรเพศผู้ยาว 3-5 มม. ช่วยให้หายเศร้า ในภาษาละตินหมายถึงพืชที่ผสมในไวน์แล้วทำาให้ร่าเริง

453

59-02-089_399-488_Ency_new1-3_J-Coated.indd 453 3/1/16 6:32 PM