Page 483 - สารานุกรมพืช ในประเทศไทย (ฉบับย่อ) เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ E-BOOK โดย พระครูโสภณวีรานุวัตร, ดร. วัดป่า สุพรรณบุรี.

สกุล Hydnophytum Jack เป็นหนึ่งในสกุลพืชที่เป็นที่อาศัยของมด (myrmecophyte) สารานุกรมพืชในประเทศไทย หัวละแอนส้ม
ในจำานวน 5 สกุลของวงศ์ Rubiaceae อยู่ภายใต้วงศ์ย่อย Rubioideae เผ่า
Psychotrieae มีประมาณ 50 ชนิด พบที่หมู่เกาะอันดามันของอินเดีย พม่า
ภูมิภาคอินโดจีนและมาเลเซีย และหมู่เกาะแปซิฟิก พบมากในนิวกินี ในไทยมี
ชนิดเดียว ขึ้นตามต้นไม้หลายชนิด ส่วนใหญ่มักพบกับพืชมีมดอื่น ๆ เช่นเฟิน
สกุล Lecanopteris (Polypodiaceae) หรือพืชสกุล Dischidia (Apocynaceae)
ชื่อสกุลมาจากภาษากรีก “hydnon” หัว และ “phyton” พืช หมายถึงพืชมีหัว
เอกสารอ้างอิง
Puff, C., K. Chayamarit and V. Chamchumroon. (2005). Rubiaceae of Thailand.
The Forest Herbarium, Bangkok.

หัวร้อยรูหนาม: พืชอิงอาศัย ผิวเป็นสัน มีหนาม กิ่งออกเดี่ยว ๆ อวบหนา หูใบรูปสามเหลี่ยมกว้าง ร่วงพร้อมใบ
ดอกรูปดอกเข็ม ออกตามสันนูนที่เป็นหนาม ไร้ก้าน ผลรูปไข่ สุกสีส้ม (ภาพซ้ายและภาพขวาล่าง: cultivated - RP;
ภาพขวาบน: นราธิวาส - VC)
หัวละแอนส้ม
Boesenbergia collinsii Mood & L. M. Prince
วงศ์ Zingiberaceae
ไม้ล้มลุก สูงได้ถึง 80 ซม. เหง้าทอดนอน ด้านในมีสีเหลือง ใบมี 5-6 ใบ กาบยาว
ได้ถึง 30 ซม. สีเขียวหรือแดง เกลี้ยง ลิ้นกาบยาวประมาณ 3 มม. ก้านใบยาว
9-19 ซม. ใบรูปรีหรือรูปไข่ ยาว 28-44 ซม. ปลายแหลมยาว โคนกลมหรือรูปหัวใจ
แผ่นใบด้านล่างมีขนสั้นนุ่ม ช่อดอกแบบช่อเชิงลดออกจากเหง้า 3-6 ช่อ แต่ละช่อมี
หัวร้อยรู: พืชมีหัว ใบเรียงตรงข้าม ผิวไม่มีหนาม ผลสุกสีส้มอมแดง กลีบเลี้ยงขอบเรียบ ติดทน (ภาพ: cultivated - RP)
ได้ถึง 5 ดอก ช่อยาว 5-8.5 ซม. ใบประดับ 4-5 ใบ เรียงสลับระนาบเดียว รูปขอบขนาน
หัวร้อยรูหนาม ยาวประมาณ 5 ซม. สีขาว ชมพู หรือแดงเข้ม ดอกสีเหลืองหรือครีม หลอดกลีบดอก
Myrmecodia tuberosa Jack ยาว 14 ซม. สีขาว กลีบรูปใบหอก ยาว 3-4 ซม. กลีบปากเป็นถุง รูปรีกว้าง ยาว
วงศ์ Rubiaceae ประมาณ 4 ซม. คอหลอดสีแดงอมส้ม มีจุดและปื้นตามขวาง และแถบสีแดงหรือ
สีชมพูกระจาย ขอบเรียบ ม้วนงอ ปลายตัด ด้านนอกมีขนต่อมประปราย มีเกสรเพศผู้
ไม้พุ่มอิงอาศัย คอรากพองเป็นหัวเป็นที่อาศัยของมด รูปร่างไม่แน่นอน ด้านข้างที่เป็นหมันรูปไข่กลับ ยาวประมาณ 1.5 ซม. ถ้วยรองเกสรเพศผู้ยาวประมาณ
อาจยาวได้ถึง 45 ซม. ผิวเป็นสัน มีหนาม มีรูทางเข้ามดกระจายตามหัวที่เป็น 1 ซม. มีขนต่อม อับเรณูไม่มีสัน (ดูข้อมูลเพิ่มเติมที่ กระชาย, สกุล)
ส่วนโค้งมีหนาม กิ่งออกเดี่ยว ๆ อวบหนา ยาวได้ถึง 30 ซม. หูใบรูปสามเหลี่ยมกว้าง
ยาวประมาณ 1 ซม. ร่วงพร้อมใบ ใบเรียงตรงข้าม รูปรีหรือรูปขนาน ยาว 10-18 ซม. พืชถิ่นเดียวของไทย พบทางภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ขึ้นตาม
ปลายแหลมยาว โคนรูปลิ่ม ก้านใบยาว 2.5-5 ซม. ดอกออกเป็นกระจุกตามสันนูน เขาหินปูน ความสูง 100-700 เมตร คล้ายกับ B. kingii Mood & L. M. Prince
ที่เป็นหนาม ไร้ก้าน หลอดกลีบเลี้ยงยาวประมาณ 1 มม. ขอบเรียบ ติดทน ดอกรูป ที่ใบเรียวแคบกว่า
ดอกเข็ม สีขาว หลอดกลีบดอกยาว 5-8 มม. โคนมีขนเป็นวง มี 4 กลีบ รูปขอบขนาน เอกสารอ้างอิง
ยาว 3-4 มม. เกสรเพศผู้ 4 อัน ติดช่วงบนหลอดกลีบดอก ก้านชูอับเรณูสั้นมาก Mood, J.D., L.M. Prince, J.F. Veldkamp and S. Dey. (2013). The history and
รังไข่ใต้วงกลีบ มี 4-6 ช่อง แต่ละช่องมีออวุลเม็ดเดียว ก้านเกสรเพศเมียมีแบบสั้น identity of Boesenbergia longiflora (Zingiberaceae) and description of five
และแบบยาว ยอดเกสรจัก 4-6 พู ไม่ยื่นพ้นปากหลอดกลีบดอก ผลผนังชั้นในแข็ง related new taxa. Gardens’ Bulletin Singapore 65(1): 68-71.
รูปไข่ ยาวประมาณ 7 มม. สุกสีส้ม มี 4-6 ไพรีน
พบที่เวียดนาม ภูมิภาคมาเลเซีย ออสเตรเลีย และหมู่เกาะแปซิฟิก ในไทย
พบทางภาคใต้ตอนล่างที่ป่าฮาลา-บาลา จังหวัดนราธิวาส ขึ้นตามคบไม้ในป่าดิบชื้น
ความสูงถึงประมาณ 500 เมตร มีความผันแปรสูง มีชื่อเรียกต่อท้ายจากชื่อชนิด
จ�านวนมาก (variant) ที่พบในไทยเป็น M. tuberosa ‘Armata’

สกุล Myrmecodia Jack เป็นสกุลพืชที่เป็นที่อาศัยของมด อยู่ภายใต้วงศ์ย่อย
Rubioideae เผ่า Psychotrieae หัวเกิดจากต้นอ่อนใต้ใบเลี้ยงเจริญ (hypocotyls
tuber) ส่วนมากมีหนามเกิดจากรากที่เปลี่ยนรูป มีประมาณ 26 ชนิด พบมากใน
ภูมิภาคมาเลเซีย ในไทยมีชนิดเดียว ชื่อสกุลมาจากภาษากรีก “myrmekos” มด
หมายถึงพืชมีมด
เอกสารอ้างอิง
Huxley, C.R. and M.H.P. Jebb. (1993). The tuberous epiphytes of the Rubiaceae
5: a revision of Myrmecodia. Blumea 37: 271-334.
Puff, C., K. Chayamarit and V. Chamchumroon. (2005). Rubiaceae of Thailand. หัวละแอนส้ม: ใบรูปรีหรือรูปไข่ ช่อดอกออกจากเหง้า ดอกสีเหลืองหรือครีม หลอดกลีบดอกยาว กลีบปากเป็นถุง
The Forest Herbarium, Bangkok. คอหลอดสีแดงอมส้ม มีจุดและปื้นตามขวาง มีแถบสีแดงหรือสีชมพูกระจาย (ภาพซ้าย: สระบุรี, ภาพขวา: ตาก; - JM)

463

59-02-089_399-488_Ency_new1-3_J-Coated.indd 463 3/1/16 6:30 PM