Page 129 - Safarova N., Safarov B. elektron darslik

tirik mavjudotlarning tarkibiga bevosita kirmasada, о‘z nomiga mos ravishda

katta atom massasiga egadir. Odatda mazkur modalarning konsentratsiyasi

tuproq tarkibidagi mikroelementlar miqdoridan kam bо‘ladi (0,001 dan 100

mg/kg gacha). lekin inson faoliyati ularning tabiatda aylanish siklini tubdan

о‘zgartirib yuboradi.

Sanoat va maishiy chiqindilarning suv va atmosferaga chiqarilishi,

qazilma boyliklarini qazib olish va yoqilg‘ilar ta’sirida atrof-muhit zararli

birikmalar bilan muntazam ifloslanadi. Kadmiy, xrom, nikel, qо‘rg‘oshin,

simob, qalay, molibden kabi metallar tibbiyot xodimlarining asosli

xavotiriga sabab bо‘ladi. Chunki ular miqdorining oshib ketishi og‘ir

xastaliklarni keltirib chiqaradi.

Atrof-muhitdagi bu moddalarnint birikmalarini aniqlash ham analitik

markaz vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu tahlillar ham qisqa tо‘lqinli

yorug‘lik beruvchi maxsus chirokdar tо‘plamiga ega atom-absorbsion

spektrometrlar yordamida bajariladi.

Oddiy sharoitda 7N izotopi havoda 0,365% ni tashkil etadi. Tadqiqotchi
15
tarkibiga ayni izotop kiritilgan о‘g‘itlarni solish yо‘li bilan azotli

birikmalarning tuproq, о‘simlik va havoda kо‘chishi, tarqalishi va taqsimlanishini

kuzatishi mumkin. Bu holda ob’yektlarda izotopning tabiiy konsentratsiyasi
о‘zgaradi. О‘rganilayotgan ob’yektdagi azot izotopi miqdorining ortishi yoki

kamayishiga qarab tuproqda qolgan, о‘simliklar tomonidan о‘zlashtirilgan,
havoga uchgan va sizot suvlarga yuvilgan azot miqdorini aniqlash mumkin.

Azotning barqaror izotopi asosida yuqorida aytilgan muammoni yechish uchun
analitik markazda MI-1201 mass-spektrometri о‘rnatilgan. Mass-

spektrometrning ishlash tartibi tahlil qilinayotgan modda ionlarining

parchalanishi va elektromagnit maydondan о‘tayotganda ular massasining

zaryadiga nisbatining turlicha bо‘lishiga asoslanadi. Azot molekulalari radioaktiv

manbadan chiqayotgan β-nurlarning elektron zarbasi ostida ionlashadi. Hosil

bо‘lgan ionlar mass-spektrometrning ion-optik tizimidagi tahlil kamerasida

129