Page 103 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

jihatdan keng tarqalmagan. Tuproqning yuqori qatlamida CO2 karbonatlar tekis
tarqalgan bo‘lib, o‘rtacha 7,5%, pastki qatlamlarda esa 12,6% ni tashkil etadi.

FARG‘ONA VODIYSI TOG‘ TUPROQLARI
Tog‘ va tog‘ oldi tuproqlarining iqlim o‘zgarishi integral ko‘rsatkich
bo‘lib, Farg‘ona vodiysi tog‘ va tog‘ oldi o‘zining arid va gumid, yarim
gumidligi bilan farq qiladi, hamda o‘ziga xos xududiy tuproq-ekologik holati
bo‘yicha tabiiy va antropogen o‘zgarishlarga uchragan.

Farg‘ona vodiysi. O‘rta Osiyoning janubiy-sharqida, Sirdaryoning yuqori
oqimida, Moqiltoq, Qurama, Qoramozor, Chotqol, Farg‘ona, O‘toynoq, Pomir-
Oloy va Tyan-Shan tog‘lari orasida joylashgan tektonik botiqdan iborat bolib,
faqat g‘arb tomonida torgina (9-40 km) «Farg‘ona» va «Xo‘jand» darvozasi
orqali Dalvarzin va Mirzacho‘l tekisliklari bilan tutashgan. Maydoni 79,7 ming
km . Farg‘ona vodiysi xududining mutlaq balandligi markazida 330 metrdan
2
janubida 5000-6000 metrgacha yetadi. Vodiy markaziga tomon va sharqdan

g‘arbga tomon nishablik,sersuv daryolar boshlanadi (Norin, Chu va boshqalar).
Markaziy Tyan-Shanning o‘simlik qoplamida cho‘l va dashtlarning
kserofit o‘simlik turlari 3000-3500 metr balandlikda ko‘proq uchraydi. 1800-
2300 metr balandlikda to‘g‘ qoramtir tuproqlari, atroflarida tog‘- dasht
tuproqlari, subalp va alp o‘tloqlarida tog‘ o‘tloqi-dasht tuproqlari tarqalgan.
O‘rmonlar xududning 2 % ini egallaydi. Butazorlar kamroq. Markaziy

Tyan-Shanda chala cho‘l mintaqasi joyiga qarab 800-1100 metrdan 2100-2300
metrgacha bo‘lgan yerlarda uchraydi. Qo‘riq va o‘tloqi-tog‘ dashtlari 1800-
1900 metrdan 2600-2900 metrgacha balandlikda; subalp va alp o‘tloqlari 2500-
3500-3700 metrgacha balandlikda, sovuq tog‘ sahrosi 3100-4000 metrgacha
balandlikda va muzliklar 3800 metrdan balandlikda joylashgan.
Markaziy Tyan-Shan tog‘i suv resurslariga, tabiiy o‘tloqzorlarga boy.
Yaylovlaridan yil bo‘yi foydalaniladi. Tog‘ yonbag‘irlarida bahorikor

dehqonchilik rivojlangan. Paleozoy erasida tektonik botiq sifatida tarkib topgan.
Vodiyda quruqlik hamma yerda bir vaqtda paydo bo‘lmagan. O‘rab turgan
tog‘larda quruqlikning paydo bo‘lish jarayoni paleozoyda, adirlari mezazoyda
boshlangan, vodiyning tekislik qismi antropogenda quruqlikka aylangan.
Adirlar zaminida Bo‘r davri jinslari uchrasa, vodiyning markaziy qismida
asosan allyuvial-prolyuvial jinslar, ko‘l, botqoqlik yotqiziqlari-qum, gil,

qumoq, qum va toshlar asosiy o‘rinni egallaydi. Farg‘ona vodiysi quruqlikka
aylangach, allyuvial-prollyuvial yotqiziqlar shamol tasirida to‘zib, ko‘chma
qumlar hosil bo‘lgan.Vodiyda mezazoy erasida sayoz dengiz suvi va
botqoqliklar mavjud bo‘lib, atrofida qalin o‘rmonzorlar bo‘lgan.So‘ngra bu
o‘simliklar qoldiqlaridan ko‘mir qatlamlari vujudga kelgan. Paleogen davridagi
suv havzalarida yashagan turli organizmlarining qoldiqlaridan neft, gaz,
vujudga kelgan. Cho‘kindi jinslar bilan bog‘liq holda vodiyda oltingugurt, tog‘

mumi yani ozekerit ham paydo bo‘lgan. Janubida 100 dan ortiq simob va

103