Page 104 - Raimbayeva G., Mirhayarova G. O'zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi. elektron darslik

surma konlari aniqlangan. Farg‘ona vodiysining rel’efi o‘ziga xos bo‘lib, uning
zonalligidir. Bu yerda baland tog‘, tog‘ oldi-adirlari va markaziy tekislik
zonalari mavjud. Tog‘ oldi zonasi adirlar, yoyilma konuslari, adir orti

yoyilmalararo pastliklar, Qoradaryo va Sirdaryoning allyuvial qayirlari kabi
qismdarga bo‘linadi. Botiqni yoy shaklida o‘rab turgan adirlarning mutlaq
balanddigi 600-1200 metrni tashkil etadi. Sirdaryo vodiyni 2 ta assimetrik
qismga: shimoliy va janubiyga bo‘lib turadi. Shimoliy Farg‘onada tog‘ oldi
tekisligi juda ham ensiz, qayir umuman yo‘q.
Iqlimi yozning quruq, davomli issiq, qishining mo‘tadil bo‘lishi bilan biroz
farq qiladi. Qishda tog‘lardan esadigan sovuq havo Farg‘ona botig‘ining

markazida to‘planib qoladi va yanvarning o‘rtacha ko‘p yillik haroratining
pastroq bo‘lishiga (-3°) olib keladi. Ba’zida qishda shimoldan va shimoliy-
sharqdan esayotgan sovuq havo tog‘larni oshib o‘tib, vodiyda havo haroratini
juda pasaytirib yuboradi va yanvarda mutlaq harorat -30° -31° darajagacha
pasayadi. Vodiyda bahor qisqa, ob-havo, tez-tez o‘zgarib turadi, yillik yog‘in

miqdorining 30% dan ortig‘i shu faslda yog‘adi. Oxirgi sovuq birinchi
aprelgacha davom etadi. Bahorda ayniqsa uning oxirida kuchli shamollar esib,
jala va do‘l yog‘ishi kuzatiladi. Yozi issiq va uzoq davom etadi. Iyulning
o‘rtacha yillik harorati +26° +27°, eng yuqori harorat +40°, +42° C.
O‘simliklarning vegetatsiya davri 235-210 kun, harorat +10°dan yuqori bo‘lgan
davrdagi o‘rtacha haroratlar yig‘indisi 4400-4800° C ni tashkil etadi. Havo
harorati sezilarli pasayib,yog‘in-sochin ko‘p yog‘adi.
Kuzning ikkinchi yarmidan havo harorati keskin pasayadi va birinchi

kuzgi sovuq boshlanadi. Vodiyning tekislik qismida yoqin miqori 98-226 mm.
bo‘lib, nam havo massalariga Farg‘ona tizmasida 1000 mm. gacha etadi. Yillik
yog‘in miqdorining 10 -16% yozda, 36 % qishda, qolgan qismi bahor va kuz
oylariga tog‘ri keladi. Qo‘qon shamoli oktyabr oyidan mart oyigacha ko‘p esib
turadi. Shamol qishda vodiyning ayniqsa sovub ketishi natijasida antitsiklon

bo‘lib, g‘arbda, Mirzacho‘lda siklon turganda kuchayadi va vodiydan g‘arbga
qarab 15-20 m/`sek tezlikda esadi.Bahor va kuz oylarida esa Mirzacho‘ldan
Farg‘ona vodiysiga esgan shamol 25 m/sek ga etadi. Norin, Qoradaryo va
Sirdaryo. Norin daryosi Markaziy Tyan-Shan tog‘laridan oquvchi Kichik va
Katta Norinning qo‘shilnshidan vujudga keladi. U qor va muzlarning erigan
suvlari bilan to‘ladi. Qoradaryo Farg‘ona va Oloy tog‘laridan boshlanuvchi
To‘r va Qoraqulja daryolarining qoshilishidan hosil bo‘ladi, qor va

muzliklarning erishidan to‘yinadi. Daryolarning oqimi suv omborlari
qurilgandan keyin ancha o‘zgardi. Sirdaryo Norin va Qoradaryoning Baliqchi
qishlog‘i yaqinida qo‘shilishdan vujudga kelib, 300 km qismi Farg‘ona
vodiysidan oqib o‘tadi. Farg‘ona vodiysini o‘rab turgan tog‘lardan oqib
tushadigan juda ko‘p soy va daryolarning suvi sug‘orishga sarflanishi tufayli
Sirdaryoga etib kela olmaydi. Farg‘ona vodiysida 60 ta ko‘l bo‘lib, shulardan

30 tasi 2500 metr mutlaq balandlikdan yuqorida joylashgan.
104